اردکان مروارید کویر، شهری است که به تاریخ و فرهنگ و مردمان خونگرم و اصیل خود شهرت دارد؛ شهری رؤیایی که از قرون متمادی، یونان کوچک ایران لقب گرفته است.
توریسم آنلاین: اگر هنوز برای سفرهای پاییزی برنامه‌ریزی نکرده‌اید و می‌خواهید برای دیدن خانههای خشتی به شهرهای مرکزی ایران در دل کویر لوت بروید، پیشنهاد ما سفر به اردکان است. هرچند سفر به استان یزد، سفر به جاذبه‌های بی‌بدیل تاریخی است که می‌توان شهرهای خشتی و گلی ایران را از نزدیک مشاهده کرد.
بافت خشتی اردکان، اوج معماری ایرانیان در اقلیم کویری است، با خانه‌هایی با بادگیرهای برافراشته و قنات‌های زیرزمینی، هر چند که بافت تاریخی این شهر زیبا نیز از دست بسازوبفروش‌ها در امان نمانده و چند سال پیش بود که پنج خانه دوره ایلخانی در ضلع غربی بافت قدیم اردکان تخریب شد. این در حالی است که بافت تاریخی اردکان، سال ۱۳۸۲ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده و طبق قانون، تخریب یا تغییر وضعیت بافت‌های تاریخی ثبت شده پیگرد قانونی دارد، اما این اتفاقی است که اگر بخواهد ادامه داشته باشد، چیزی جز افسوس، باقی نخواهد ماند.
اردکان مروارید کویر، شهری است که به تاریخ و فرهنگ و مردمان خونگرم و اصیل خود شهرت دارد؛ شهری رؤیایی که از قرون متمادی، یونان کوچک ایران لقب گرفته است.
به باور زبان‌شناسان، واژه اردکان از «اد» به معنای مقدس و «کان» به معنای معدن برگرفته شده است. در واقع، وجه‌تسمیه اردکان به معنای جایگاه مقدس است. تاریخ شکل‌گیری اردکان، اما به درستی معلوم نیست، به‌طوری که نامی از اردکان در کتاب‌های تاریخی دوران پیش از اسلام نیامده و تنها در قرن هفتم هجری است که در سفرنامه‌ای، به نقل از مسافری به نام «تقی‌الدین»، نامی از اردکان و خانقاه آن به میان آمده است.
مسیر عروس و داماد
میدان قلعه یا محله «چرخاب»، اولین محله‌ای است که در اردکان ساخته شده و هنوز هم قسمت اعظم آن سالم باقی مانده است. این محله، کوچه‌های کم‌عرض و مسقف دارد که عرض آنها ۲ الی ۳ متر و گاهی نیز کمتر است. عرض کوچه مسجد جامع اردکان، قریب به ۷۰ سانتی‌متر است که به کوچه «آشتی‌کنان» شهرت دارد؛ کوچه‌ای که آنقدر باریک است که هرگز نمی‌توانی سرت را کج کنی و از گوشه‌ای دیگر بروی! معمولاً عروس و دامادهای اردکان را از این کوچه عبور می‌دهند، کوچه‌هایی مسقف و خوش یمن، که در اصطلاح محلی، به آنها «ساباط» می‌گویند.
می‌توانید با نیم‌ساعت قدم‌زدن در اردکان، با تمام عناصر شهرسازی، ازجمله خانههای خشتی و کوچک، خانههای اعیان‌نشین، بازار،آب انبار، مسجد جامع، ساباط‌ها، حمام‌های تاریخی و آسیاب دروازه‌های شهری «دوزوک» یا دزدک آشنا شوید و در بافت قدیمی شهر، از کارگاه‌های زیلوبافی، لبافی، سرامیک‌سازی، کوزه‌گری، کرباس‌بافی، کارگاه‌های حلواسازی و قندریزی دیدن کنید.
زیرانداز 500 ساله
مسجد جامع اردکان متعلق به قرن دهم هجری قمری و از بناهای تاریخی مذهبی بافت قدیمی شهر است. بنای خشت و گلی این مسجد، دارای شبستان بزرگ، ایوان رفیع و گنبدی شکل به وسعت ۶۴ متر مربع است که در ۵۰۰ سال گذشته 5 بار مرمت شده است. قدیمی‌ترین اثر این مسجد، یک تخته زیرانداز زیلویی است متعلق به 500 سال پیش که در موزه مردم‌شناسی اردکان نگهداری می‌شود. مسجد جامع اردکان با اینکه فاقد تزئینات و کاشیکاری است، اما مزین به یک در ورودی با ارزش هنری است. این درب به شکلی بسیار زیبا با صدها قطعه چوب پنج ضلعی ساخته شده است. محراب مسجد با قطعه کاشی‌های متعلق به اوایل دوره صفویه مزین شده و یادگاری از دوران تیموری است که در مجاورت خود، بازار و حمام تاریخی را جای داده است. مسجد جامع اردکان در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده و تحت پوشش سازمان میراث فرهنگی قرار دارد.
غار شگفت انگیز یزدان
برای بیشتر مسافران، سفر به یزد یعنی سفر به قلب کویر، اما شاید کمتر کسی بداند که در همین شهر کویری، غار جالبی وجود دارد که مردم به آن «شگفت یزدان» می‌گویند و غارنوردان حرفه‌ای وقتی دنبال یک غار بکر و زیبا هستند، حتماً سری به شگفت یزدان می‌زنند.
غار شگفت یزدان را باید در نزدیکی روستای «هفتهر» در کوه بلندی به نام «شگفت» ببینید، یعنی در 70 کیلومتری اردکان که در بخشی از مسیر آن امکان تردد با اتومبیل وجود ندارد و باید با پای پیاده راهی غار شوید تا به دهانه غار برسید.
هزاران نفر گردِ آتش مقدس
در اوایل ورود مسلمانان به ایران، غار «شگفت یزدان» مسیر دشواری داشت و به همین دلیل زرتشتیانی که تمایل به حفظ آیین های دینی خود داشتند، برای حفاظت از آتش مقدسشان، آن را به این غار منتقل کرده و مدت 30سال در آنجا از این آتش نگهداری می‌کردند. غار شگفت یزدان اگرچه بیشتر به عنوان یک مکان تاریخی شناخته می‌شود که هنوز زرتشتیان یزد برای برخی آیین‌ها به آنجا مراجعه می‌کنند، اما بیش از هرچیز، یک غار زیبا و دیدنی است که از 3 حوضچه زیبا تشکیل شده است. برای ورود به این غار ممکن است دردسر زیادی را تحمل کنید، اما چند قدم که از ورودی جلوتر بروید، با محوطه وسیعی رو به رو می‌شوید که گنجایش هزاران نفر را دارد!
طولانی‌ترین قنات جهان
اردکان دارای قنات های متعددی است. مادر چاه قنات معروف صدرآباد که طولانی‌ترین قنات ایران وشایدجهان است، در دامنه‌های شیرکوه در نزدیکی یزد واقع شده که پس ازطی مسافتی حدود 60 کیلومتر، در زمین‌های اردکان ظاهر می‌شود. با تمامی اهمیتی که قنات‌ها در تداوم حیات متعادل و زاینده کویر دارند، امروزه در اثر رواج شیوه‌های غیر بومی، همچون احداث چاه‌های عمیق در کویر، بیشتر قنات‌ها یا به طور کامل خشک شده، یا در آستانه خشک شدن هستند.
دربندهای قاجاری
یکی دیگر از ویژگیهای بافت قدیم اردکان، دربندهای متعدد بوده است. هر دربند متعلق به افراد خاصی بوده که به علت قدرت مالی و نفوذ سیاسی، دارای چندین خانه بوده‌اند که درهای ورودی این خانه‌‌‌ها به داخل دربند باز می‌شده است.
در ابتدای دربند، دری نسبتاً بزرگ قرار داشته که آن را شب‌‌ها می‌بسته‌اند تا خانههای داخل دربند از امنیت بیشتری برخوردار شوند. اغلب دربندهای موجود در اردکان، متعلق به اوایل دوره قاجار است و در محله چرخاب قرار دارد.
شهری مملو از آب‌انبار!
از دیگر ویژگیهای معماری اردکان، مخازن آب آن است که آب‌انبار نام دارند. این‌گونه بنا‌‌ها در مناطق بیابانی دارای ارزش فراوانی هستند، به طوری که در هر محله اردکان، یکی از آنها به چشم می‌خورد. سابق بر این، آب آشامیدنی مورد نیاز ساکنان این شهر توسط آب‌انبار‌‌ها تأمین می‌شده است. هر آب‌انبار شامل یک منبع اصلی آب به نام تنوره است که در زمین حفر می‌شد.
برای حفظ طعم و مزه آب و تصفیه آن، مقدار کمی نمک و آهک به آن اضافه می‌کردند که لایه‌ای تصفیه‌کننده را تشکیل می‌داد تا آب و منبع آن را از آلودگی حفظ کند. عمق این منبع گاهی اوقات به 6 تا 7 متر نیز می‌رسید و برای دسترسی به آن باید از پله استفاده می‌شد.اردکان دارای 57 آب‌انبار است که البته برخی از آنها نابود شده‌اند، اما برخی از آب‌انبار‌‌های موجود، قدمتی 300 ساله دارند.
عمیق‌‌‌ترین مخزن و بزرگ‌‌ترین سردر آب انبار، مربوط به آب انبار شهری‌‌‌ها یا چهل پله است. آب‌انبار چهل‌پله به خاطر آب شیرین و زلالش، از قدیم الایام معروف بوده است. سقف‌‌های خشتی و گنبدی شکل خزینه‌‌‌های آب‌انبار و راه‌پله‌‌‌های آجری زیبای آن، نماد معماری اردکان محسوب می‌شود. اکثر آب انبار‌‌های داخل بافت قدیم اردکان، هنوز سالم و قابل بهره‌برداری است و در مواقع قطع آب، از آنها استفاده می‌شود.
مسیر دسترسی
اردکان بر سر راه تهران به کرمان و بندرعباس واقع شده است. این راه، از جاده موسوم به سنتو یا دکتر بهشتی می‌گذرد و در قلب کویر مرکزی ایران جای می‌گیرد. برای رفتن به اردکان، می‌توانید با قطار یا هواپیما تا یزد سفر کنید و از آنجا به اردکان بروید، یا اینکه با اتوبوس، یکراست به این شهر سفر کنید. فاصله تهران تا یزد، 677 کیلومتر و از یزد تا اردکان، ۶۰ کیلومتر است.
راه‌آهن تهران – زاهدان که از اردکان عبور می‌کند، به این شهر بیائید. مسیر قطار از شهرهای فهرج، بم، کرمان، یزد، میبد، اردکان، کاشان و محمدیه قم می‌گذرد. ایستگاه اردکان نخستین ایستگاه مهم و تشکیلاتی از سمت تهران به یزد است.
سوغاتی اردکان
سابقه طولانی، موفق و درخشان استان یزد، به ویژه شهر اردکان، در تولید فرآوردههای کنجدی در سطح کشور و حتی بین المللی، این منطقه را به قطب صنعتی محصولات کنجدی در کشور تبدیل کرده است.
حلواارده، مهم‌ترین سوغاتی اردکان است. چگونگی دستیابی به فناوری تولید حلوا ارده را به شیخ بهایی نسبت می‌دهند. در ساخت حلواارده، از کنجد سابیده که به آن ارده گفته می‌شود و به صورت مایع است، استفاده می‌شود. حلواارده‌ای را که خریدید باید در محلی خنک و دور از تابش مستقیم نور خورشید نگهداری کنید و اگر در محل مناسبی مثل یخچال نگهداری شود، مدت زمان بیشتری قابل‌استفاده است. همچنین اگر بخواهید می‌توانید روغن کنجد از این شهر تهیه کنید که بسیار برای سلامتی مفید است. شیرینی حاجی بادامی نیز یکی دیگر از سوغاتی‌های معروف اردکان است.
غذا‌‌های سنتی اردکان
از غذا‌‌های سنتی مردم اردکان، آش آنها معروف است، آشی غلیظ که از غلات، حبوبات، سبزی و گوشت تهیه می‌کنند. از دیگر آش‌‌‌های معروف استان یزد و اردکان، آش شولی است که در این منطقه بسیار تهیه و مصرف می‌شود.
مواد مورد استفاده در این آش، نخود و لوبیا، گندم، چغندر، پیاز و نعناع است که بخصوص در فصل زمستان تهیه می‌شود. از دیگر انواع آش، مخلوطی از غلات و حبوبات بدون گوشت است. به همین دلیل، نام این آش، «بی‌پی‌یر» است که در گویش یزدی یعنی بی‌پدر«!» و نام دیگرش نیز یتیمچه است. آش دیگر نیز آش‌جو است که از غلات، حبوبات، گوشت و چغندر و عدس و رب انار تهیه می‌شود.
