قنات زارچ ؛میراث ایرانی ممتاز یونسکو را بشناسید

توریسم آنلاین: جاذبه هایی در زیر زمین جایی که حیات شهر می جوشد. در مناطق کویری و کم آب ایران شاهکاران مهندسی ایرانیان کهن در زیر شهر پنهان مانده اند متین و بی ادعا اما حیاتی بسان شاهرگی که حیات و مات شهر به آن وابسته است. داستان داستان قنات است و اینک قنات زارچ

به گزارش توریسم آنلاین ، قنات زارچ، طولانی‌ترین قنات جهان است که در زارچ یزد واقع شده و امسال در رقابت دستیابی به جوایز آسیا و اقیانوسیه یونسکو ۲۰۲۲ برای حفاظت از میراث فرهنگی جایزه ممتاز را از آن خود کرده است.

قنات زارچ یزد، جاذبه‌ای به وسعت یک شهر، در زیر خاک‌های یزد دارد که قرن‌ها آّب مورد نیاز مردم این خطه کویری را تامین کرده است.

می گویندساخت این قنات سالیان سال طول کشیده و چندین نسل در حفاری آن با دست‌های خالی و امکانات بسیار کم نقش داشته‌اند.

قنات باغ زارچ در سال ۲۰۱۶ با طول ۹۰ کیلومتر، به عنوان طولانی‌ترین قنات جهان در میراث جهانی یونسکو ثبت جهانی شد و سالانه پای گردشگران ایرانی و خارجی زیادی را به یزد باز می کند.

بر اساس شواهد و بررسی‌های مختلف، ساخت قنات زارچ یزد به ۳۰۰۰ سال قبل و دوران ساسانیان و زرتشتیان می‌رسد. قدمت این قنات، آن را به یکی از جاهای دیدنی یزد تبدیل کرده است. در گذشته شهرهای کویری به خاطر تامین آب مورد نیاز خود به سراغ ساخت قنات و کاریز رفتند. سازه‌های آبی مثل قنات از اختراعات ایرانیان به‌شمار می‌رود که شواهد مهمی از پیشینه تاریخی، اجتماعی و فرهنگی به مردم امروز ارائه می‌کند.

در سال‌های گذشته آب‌دهی قنات بیش از ۱۵۰ لیتر در ثانیه بوده است؛ این مقدار آب با متوسط سرانه مصرف آب یک فرد در روز برابری می‌کند که شامل آب مورد نیاز فرد برای آشامیدن، استحمام، ظرفشویی و… می‌شود.

اما حالا! آب‌دهی قنات زارچ در حال حاضر چیزی حدود ۲۵ لیتر در ثانیه است؛ توسعه شهر یزد، ساختمان‌سازی در نواحی مربوط به قنات و حفر بی‌رویه چاه‌های مختلف در حریم قنات باعث شده که قنات باغ زارچ دیگر مانند گذشته پرآب نباشد اما هنوز هم جهت مصارف کشاورزی و آبیاری مور استفاده قرار می‌گیرد.

قنات زارچ یزد به طول ۹۰ کیلومتر و با بیش از ۱۲۱۵ حقله چاه (به این حلقه چاه، میله نیز گفته می‌شود.) در مسیر خود، یکی از شگفتی‌های ساخته دست بشر است که در زیر زمین قرار گرفته است. دنیای زیرزمینی این قنات، هر گردشگری را شگفت‌زده خواهد کرد.

رشته قنات‌ها معمولا ساختار یکسانی دارند. هر قنات از شاخه اصلی و فرعی تشکیل شده و دارای بخش آب‌انبار برای ذخیره آب و پایاب برای دسترسی به آب جاری است. قنات زارچ یزد که در عمق ۸۶ متری زمین حفر شده است، دارای سه شاخه جداگانه به نام‌های شیرین، شور و ابراهیم خویدکی است. در شرایط فعلی فقط شاخه شور فعال است و شاخه‌های دیگر به خاطر افت سطح آب‌های زیرزمینی خشک شده‌اند.

آب شاخه شور، واقعا شور است و برای همین هم به نام شاخه شور شناخته می‌شود. علت این شوری، مادرچاه این شاخه است که در منطقه آب شور قرار گرفته است. جالب است بدانید که آب این شاخه از قنات زارچ یزد کیفیت کم‌تری نسبت به شاخه‌های دیگر داشته است. شاخه شور با طولی نزدیک به ۷۲ کیلومتر، از پایاب مسجد جامع می‌گذرد؛ پایاب مسجد جامع با ۶۰ پله به آب قنات دسترسی دارد.

در تمام مسیر قنات زارچ یزد، نورگیرهایی قرار دارد که بخشی از سازه هستند و نقش مهمی در ساختار آن دارند. یکی از نکات جالب درباره این قنات سطح مقطع مربع شکل آن است؛ تمام قنات‌ها سطح مقطع دایره‌ای یا بیضی‌شکل دارند اما سطح مقطع قنات باغ زارچ مربعی است.

شاخه شیرین پس از عبور از خیابان امام و خانه صدری‌ها، از حمام محمدیه، کوچه مشروطه و حسینیه وقت‌الساعت گذشته و در خیابان مسجد جامع به مسیر خود ادامه می‌دهد تا به بقعه سید رکن‌الدین و حسینیه وقت‌الساعت می‌رسد. در سال ۱۳۴۰ پایاب میدان وقت‌الساعت طی عملیات حفاری کشف شد و مدتی مورد استفاده قرار گرفت اما اواخر همان سال به دلایل مختلف، این ورودی با خاک پوشانده شد و دیگر اثری از آن باقی نمانده است.

درباره همسر قنات

هر منطقه و شهری رسم‌ورسوم‌های خاص خودش را دارد که شاید حالا دیگر در میان مردم رایج نباشد اما نقل سینه‌به‌سینه این رسوم و مراسم‌ها برای گردشگران جالب خواهد بود. یکی از این مراسم‌های عجیب، ازدواج قنات در یزد بود!

در زمان گذشته وقتی آب‌دهی قنات کم می‌شد یا با مشکل خشکسالی مواجه می‌شدند، این مشکل را با ازدواج آن قنات برطرف می‌کردند. طی این مراسم، یکی از زنان بیوه روستا را در مراسمی شبیه به مراسم ازدواج به عقد قنات در می‌آوردند؛ این زن تا پایان عمر همسر قنات محسوب می‌شد!

تمام هزینه‌های همسر قنات ، به وسیله صاحبان قنات پرداخت می‌شد و این مورد نیز بخشی از هزینه‌های قنات مثل لایروبی، مرمت و… محسوب می‌شد. طبق پژوهش‌های انجام‌شده، آخرین همسر قنات نزدیک به ۴۰ سال گذشته از دنیا رفته و سال‌ها است که دیگر چنین مراسمی در یزد برگزار نشده است.

جالب است بدانید که دو آسیاب آبی در مسیر قنات زارچ یزد وجود دارد: آسیاب وزیر و آسیاب کوشکنو. این قنات در مسیر حرکت آب، دو آسیاب را به حرکت در می‌آورد که هر کدام از این آسیاب‌ها هم نوعی میراث تاریخی به‌شمار می‌روند و در حال مرمت هستند.

ساختار آسیاب آبی به شکلی بوده که ابتدا آب وارد تنوره می‌شد. با بسته شدن شیر آسیاب، آب پشت تنوره جمع می‌شد و با باز شدن شیر، فشار آب موجب چرخیدن توربین و حرکت سنگ زبرین روی سنگ زیرین می‌شد. این حرکت سنگ‌ها روی هم، گندم را به آرد تبدیل می‌کرد.