مسجد تاریخانه نمونه‌ی بسیار زیبا و کامل از مساجد قرون اولیه‌ی اسلامی در ایران است که بعد از مسجد روستای فهرج یزد که قدیمی‌ترین مسجد ایران و مربوط به صدر اسلام (نیمه‌ی قرن اول هجری) است، از نظر قدمت دومین جایگاه را در بین مساجد کهن ایران زمین دارد.
توریسم آنلاین: سکوت ،ابهت و معنویتی عظیم که تو را در تاریخانه حیران می کند. اینجا معماری ایرانی و عقاید اسلامی به زیباترین و هنرمندانه ترین شکل ممکن درهم آمیخته اند. می گویند تاریخانه ازاولین مساجدی بوده که درایران ساخته شده است.
مسجد تاریخانه نمونه‌ی بسیار زیبا و کامل از مساجد قرون اولیه‌ی اسلامی در ایران است که بعد از مسجد روستای فهرج یزد که قدیمی‌ترین مسجد ایران و مربوط به صدر اسلام (نیمه‌ی قرن اول هجری) است، از نظر قدمت دومین جایگاه را در بین مساجد کهن ایران زمین دارد.
برخی می گویند تاریخانه قبل از ظهور اسلام در ایران آتشکده بوده و بعدها به مسجد تبدیل شده است و ساختمان بنای آن مربوط به سده دوم هجری و شیوه ساختمان آن نیز به شیوه بناهای دوره ساسانی است. برخی باستانشناسان نیز این نظریه کاملا رد کرده اند.
در خصوص نام تاریخانه روایت های مختلفی وجو دارد. اولین نقل قول این است که مکانی که این مسجد در آن بنا شده است، پیش از اسلام در ایران ، مکانی مقدس بوده است که در آن آتشکده‌ای به نام «ناری‌خانه» (خانه‌ی آتش) بنا کرده بودند. در هنگام ساخت این مسجد به جهت صرفه‌جویی در نیرو، وقت و هزینه‌ها از بقایای به جامانده از آن آتشکده که استحکام خوبی داشته است، در اجرای نقشه مسجد استفاده شد و فقط تغییراتی مانند ساخت شبستان و محراب که مورد نیاز بود اعمال شد. در نتیجه، به اقتباس از نام آن آتشکده، نام تاریخانه را برای این مسجد انتخاب کردند.
بنا به قولی دیگر، تاری، در زبان‌های ترکی، ترکمنی و مغولی – جغتایی به‌معنای خدا است. با توجه به این مطلب، تاریخانه به‌معنای «خدای‌خانه» (خانه‌ی خدا) است.
البته نام دیگر این مسجد، مسجد چهل‌ستون است. در متون تاریخی به مکان‌هایی که تعداد زیادی ستون داشته‌اند، چهل‌ستون می‌گفتند. اطلاق چهل‌ستون به یک بنا بیانگر این مطلب که این بنا واقعا چهل ستون دارد، نبوده است. مسجد تاریخانه را هم از این جهت که ستون‌های زیادی دارد مسجد چهل‌ستون می‌نامیدند.
ساخت بنای اولیه‌ی مسجد مربوط به اواسط قرن دوم هجری بین سال‌های ۱۳۰ تا ۱۷۰ هجری قمری است که این تاریخ، اواخر حکومت بنی‌امیه و اوایل حکومت عباسی را در بر می‌گیرد.
نقشه اصلی مسجد، نمونه‌ای از نقشه‌های متداول مساجد در حکومت بنی‌امیه است. اما ساخت آن از حیث مصالح و طریقه‌ی چینش، به سبک بناهای دوره‌ی ساسانیان و آجرچینی‌هایی شبیه به آجرچینی دوره‌ی اشکانیان است. با توجه به اهمیت هر یک از اجزای ساختمان مسجد از حیث ساخت و قدمت، هرکدام را به‌صورت مجزا بررسی می‌کنیم.
صحن این مسجد تقریبا مربع‌شکل به طول و عرض تقریبا ۲۷ متر و بدون حوض است. اطراف آن را رواق‌هایی سرپوشیده (۲۲ رواق) با طاق‌های ضربی و ستون‌های مدور احاطه کرده بودند که تعدادی از این رواق‌ها سالم هستند و مابقی آن‌ها یا به‌صورت کامل یا از جهت طاق خراب شده‌اند.
ورودی‌های مسجد که به این رواق‌ها باز می‌شده است، در گذر زمان به‌طور کامل از بین رفته است ولی با توجه به تحقیقات معماری انجام شده روی پلان مسجد، تعداد ۸ ورودی وجود داشته است. سه ورودی در ضلع شمال غربی و ۵ ورودی در ضلع شمال شرقی قرار داشته‌اند.
شبستان این مسجد در سمت جنوب غربی (در جهت قبله) و به‌صورت تالاری ستون‌دار است. تعداد ستون‌های این تالار، ۲۶ عدد است به این ترتیب که ۱۸ عدد از این ستون‌ها در سه ردیف شش تایی و در قسمت داخلی شبستان و هشت ستون دیگر در مقابل این شش ردیف در قسمت ورودی این شبستان قرار دارد. این ستون‌ها که از نوع مدور هستند، مشابه ستون‌های کاخ‌های ساسانی به‌صورت آجرچینی ساخته شده‌اند. قطر آن‌ها ۱.۵ متر و محیط هر ستون در حدود ۵ متر است. ارتفاع این ستون‌ها به‌جز دو ستون در دهانه‌ی وسطی، از کف شبستان تا محلی که طاق‌ها بر آن استوار شده است در حدود سه متر است. ارتفاع کف شبستان تا پشت بام نیز در حدود ۶ متر است.
ورودی به این شبستان تعداد ۷ دهانه است که در جهت قبله قرار داشته و دهانه‌ی میانی که متناسب با ناو میانی شبستان (که بقایای محراب در آن دیده می‌شود) است، از شش دهانه دیگر که هم‌اندازه هستند، بزرگ‌تر است.
سقف شبستان را طاق‌های آجری پوشانده‌اند که شبیه به معماری دوره‌ی قبل از اسلام ساخته شده است. طاق میانی که در مرکز شبستان قرار دارد، عریض‌تر و بلندتر از طاق‌های دیگر است. البته سقف شبستان در قرن سیزدهم هجری قمری به‌شدت تخریب شده و فقط بخش‌هایی از آن باقی مانده بوده است که میرزا آقا عاملی از وعاظ دامغان در آن زمان با کمک مالی مردم شهر اقدام به مرمت آن می‌کند که نتیجه‌ی این مرمت، تغییر طاق‌های مازه‌دار (بیضوی) عهد ساسانی به طاق‌های نوک‌تیز جناغی با خشت خام که روش معمول آن روزگار بوده، است. بنابراین امروزه فقط در بخش‌هایی از سقف، طاق‌های ابتدایی را می‌توان مشاهده کرد.
مناره اولیه این مسجد در بخش غربی مسجد واقع شده و تحت‌تاثیر مناره‌های مساجد عراق به‌صورت خشتی گلی ساخته شده است. مناره‌ها در ایران در ابتدا روی پلان‌های چهارضلعی یا شش‌ضلعی، بنا می‌شده‌اند. مسجد تاریخانه نیز از این قاعده مستثنی نبوده و مناره‌ی ابتدایی آن مقطعی چهارگوش به مساحت ۶.۵ متر مربع داشته است که در زلزله سال ۲۴۱ یا ۲۴۲ هجری قمری در قومس (دامغان و سمنان کنونی) به‌طور کامل از بین رفته است.
نکته حائز اهمیت از حیث تاریخی این است که مسجد تاریخانه به‌همراه مسجد جامعه نائین و مسجد فهرج یزد، اولین مسجدهایی هستند که در آن‌ها مناره ساخته شده است.
مناره‌ای که اکنون در این مسجد و در سمت شمال آن وجود دارد به همت بختیار ابوحرب حاکم ایالت قومس و از فرمانروایان آل زیار احداث شده است و مربوط به قرن پنجم هجری (سال ۴۲۰ هجری قمری) است. بدنه آن آجرکاری شده است و ۲۶ متر ارتفاع دارد و از روی زمین (بدون سکو) مدور است. البته سابقاً ارتفاعش بیشتر بوده و کلاهکی نیز داشته که بر اثر زلزله فروریخته است. محیط آن در پایین حدود ۱۳ متر است و محیط آن به نسبت ارتفاع کم می‌شود، به‌نحوی که محیط مناره در قسمت فوقانی در حدود ۸.۵ متر است.
دسترسی به قسمت فوقانی مناره از داخل آن و توسط ۸۶ پله امکان‌پذیر است. از دیگر ویژگی‌های این مناره، کتیبه‌ای به خط کوفی و به عرض ۱.۵ متر را می‌توان نام برد که در ارتفاع ۶ متری آن خودنمایی می‌کند.
این مسجد در پانزدهم دی ماه سال ۱۳۱۰ به شماره‌ی ثبت ۸۰ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.
«تاریخانه دامغان» در نوبت ثبت جهانی
هانی رستگاران پژوهشگر میراث فرهنگی و فعال رسانه در خصوص این مسجد نوشته است: از سال ۱۴۰۰ که موضوع تهیه پرونده ثبت جهانی مساجد ایرانی در وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی مطرح شد، بررسی مساجد در سراسر ایران آغاز شد. نهایتاً با توجه به استنتاج از جمیع اوراق و مستندات و تاریخی، سه مسجد در استان سمنان به‌عنوان کاندیدای نهایی پرونده ثبت جهانی مساجد ایرانی مطرح شد که یکی از مهم‌ترین آن‌ها مسجد تاریخانه دامغان است.
اگرچه که چالش‌های فراوانی پیش روی ثبت این مجموعه ارزشمند قرار دارد، اما این امر به‌هیچ‌عنوان دور از ذهن و دست‌نیافتنی نیست. حریم حفاظتی اثر تا امروز به‌خوبی حفاظت‌شده و از ساخت‌وسازهای و نامتعارف حتی‌الامکان جلوگیری شده است. در سال‌های ۱۳۹۲ و ۱۳۹۶ مطالعات جامعه تاریخی در خورد این مسجد انجام‌شده و نتایج آن در قالب کتاب به چاپ رسیده است که خود یکی از عوامل تأثیرگذار در ثبت این اثر در فهرست میراث جهانی است.
آغاز درج نام مسجد تاریخانه دامغان به‌عنوان میراث جاودان و ارزشمند در فهرست میراث جهان اسلام نیز، یکی دیگر از برتری‌های این اثر جهت قرارگیری در فهرست میراث جهانی است که می‌بایست به آن توجه شود؛ اما نقش شهرداری، فرمانداری و ساختار مدیریت شهری در تسهیل امر ثبت جهانی این اثر فاخر، غیرقابل‌انکار است. یکی از رویکردهای سازنده دولت چهاردهم در جذب گردشگر و تقویت این صنعت مهم و محرک توسعه در ایران، لزوم توجه به مقوله افزایش تعداد آثار ثبت جهانی در سطح بین‌الملل باشد و پس‌ازآن حفاظت بهینه و اصولی از این میراث کران سنگ برای انتقال به نسل‌های بعدی.
نگاهی که در چند سال اخیر، در مدیریت‌های میانی و استانی از آن بی‌بهره بودیم و برنامه‌ریزی‌ها به ترجیح اولویت‌بخشی به حفظ وضع موجود و اقتدارگرایی مدیریتی بود تا توجه به امر توسعه‌گرایی و تکنوکراتیزه کردن فرآیند مدیریتی جهت ایجاد خروجی مستدل و قابل بهره‌برداری برای عموم مردم. فقدان فن‌سالاری و تخصص گرایی برای ترغیب بلوک مالی و اقتصادی در سطح استانی و ملی برای سرمایه‌گذاری در بخش احیا ابنیه تاریخی و فرهنگی حفاظت از آن‌ها به‌مانند تاریخانه جهت بهره‌برداری‌های آتی اقتصادی و ایجاد افقی نو و جدید در امر خلق سرمایه، موجی شد تا فرصت‌های بزرگ ایجاد منابع بودجه‌ای از استان و شهرستان دامغان سلب شود.
با ثبت جهانی یک مجموعه تاریخی ارزشمند و منحصربه‌فرد جهانی، نه‌تنها هویت و شناسنامه ملی یک دیار و کشور به جهانیان معرفی می‌شود، بلکه زمینه‌سازی برای رشد و شکوفایی فرصت‌های توسعه محور و کاهش اتکا دولت به منابع بودجه‌ای سرمایه‌ای بخش دولت به‌شدت کاهش پیداکرده و می‌توان بخش خصوصی و سرمایه‌های منشعب از آن را به‌شرط حمایت حداکثری و تضمینی از علاقه‌مندان و صاحبان سرمایه به سمت صنایع پیشران توسعه سوق داد و هدایت کرد.
