شگفتی‌های معماری امامزاده صالح«ع» مازندران

وقتی صحبت از مازندران می‌شود، همه به یاد دریا و جنگل و تعطیلات آخرهفته میافتیم، اما بسیاری نمی‌دانیم بخشی باارزش از تاریخ ایران، در این سرزمین سرسبز جای دارد که ناشناخته و پنهان مانده است؛ ناشناخته‌هایی به جا مانده از طبرستان قدیم.

توریسم آنلاین: برخی از این شگفتی‌های تاریخی و معماری، برج‌های آرامگاهی‌اند و یکی از معدود برج های به جا مانده هم امامزاده‌ای است که در «مرزرود» ساری آرمیده است. برای رسیدن به امامزاده صالح، باید از ساری به سمت فرح آباد حرکت کنیم.

در سمت راست جاده، به یک فرعی می‌رسیم و تابلویی می‌بینیم که روی آن نوشته‌اند: پنبه چوله. در این مسیر پیش می‌رویم، از روستاهای آبمال و کردخیل عبور می‌کنیم و به یک دوراهی می‌رسیم که از یک سو به پنبه چوله و از سوی دیگر به «مرزرود» می‌رود. در مرزرود که سراغ امامزاده را بگیرید، ناگهان برجی بزرگ را در برابر خود می‌یابید و از عظمتش حیران می‌شوید.

امامزاده صالح«ع» در یک گورستان قدیمی قرار گرفته است. روزگاری درختانی آزاد و کهن همراه همیشگی و هم قدمت امامزاده بودند و شماره و شناسنامه‌ای داشتند، اما امروزه از آن همه خبری نیست و تنها تک درختی کهنسال رو به روی امامزاده باقی مانده که تنه قطورش، سند قدمت آن است. مازندران به علت وضعیت خاص اقلیمی، از ایام باستان خاستگاه و پایگاه اقوام و خانواده‌های حاکمان مختلف محلی بوده است.

گرچه از قرن دوم هجری نمایندگان خلفا در این منطقه حکمفرمایی می‌کردند، اما کم کم سادات حسنی و حسینی هم توانستند میان مردم، به محبوبیت و حاکمیت برسند. گرچه اسناد اندکی از قدمت این امامزاده در دست است، اما اهالی مرزرود، پشت در پشت معتقدند که امامزاده عبدالصالح از نوادگان حضرت امام موسی کاظم (ع) هستند. بدین ترتیب، هم روایات تاریخی و هم روایات شفاهی و مردمی، این آرامگاه را از آن فرزندی از خاندان پیامبر اکرم (ص) می‌دانند.

راز و رمزهای برج

بنای امامزاده صالح، برجی است از شاهکارهای طبرستان قدیم. بخش اصلی این بنا، گنبد رُک هشت ضلعی آن است. گنبد، نمادی از تبدیل کثرت به وحدت و صعود به آسمان است. شکل گنبد به دو دسته نارورُک تقسیم می‌شود.

گنبد نار، مثل گنبد مسجد گوهرشاد و مسجد امام اصفهان، اناری شکل است. در معماری گذشته ایران، 3 نوع گنبد رک هرمی، مخروطی و اُرچین یا پله پله دیده می‌شود که هر کدام در منطقه و اقلیمی خاص ساخته می‌شده است. جالب این است که بانی بعضی از این برج‌ها، همان شخصیتی است که در آن آرمیده که پیش از مرگ خود، تدارک ساخت آن را دیده بود. نخستین آرامگاه‌های از این قبیل در سرزمین ایران، چهارضلعی گنبددار بوده است.

در زمان سلجوقیان، ساخت برج بر بنای چهارگوشه رایج شد، اما بعدها، چند تن از اعضای خاندان سلسله‌های شیعه مذهب سواحل دریای مازندران، برج های آرامگاهی برای خود تدارک دیدند که کم‌کم ساخت این قبیل برج‌های آرامگاهی رواج پیدا کرد. استفاده از گنبدهایی با شیب زیاد در طبرستان البته به علت بارندگی زیاد، برای دفع رطوبت بسیار مناسب بود.

نام‌ها و نشانه‌ها

بنای امامزاده صالح ابتدا به صورت یک آرامگاه برجی تک بنا بوده است که بعدها در زمان قاجار، اتاق مسجد را به آن افزودند. بر بالای گنبد نیز کلاهکی بوده که بعدها به سرقت رفته است. این کلاهک که شنگرک نام داشت و نشان دهنده مرکز گنبد بود، برای جلوگیری از نفوذ آب به داخل گنبد و تمیز کردن برف‌هایی بود که بر بالای گنبد می‌نشسته است.

برای تمیزکردن دور گنبد، طنابی را به دور آن حلقه می‌کردند و به این وسیله، به دور گنبد می‌چرخیدند و آن را تمیز می‌کردند. از دیدگاه معماری دوران اسلامی، ارتفاع زیاد این بناها ترکیب بندی مناسب میان زمین و آسمان است و ارتفاع برج اوج گرفتن به سمت آسمان است. عظمت بنا نیز نشان دهنده عظمت شخصیت صاحب آرامگاه بود. طاق نماهای چهارسوی بنا در نمای خارجی آن که در قسمت شرقی اتاق مسجد به آن چسبیده و اکنون فقط در سه سمت دیگر طاق نما موجود است، نشان دهنده عظمت و بزرگی صاحبان آن است.

بنا دارای دو نمای مختلف است؛ نمای دور و نمای نزدیک. در برج های آرامگاهی با افزایش ارتفاع بنا، از دور دست، عظمت فوق العاده‌ای دارد، اما از نزدیک، ارتفاع آن مثل قبل خودنمایی نمی‌کند، اما تمام اجزای بنا شامل طاق نماها و کاشیکاری‌ها را به خوبی می‌بینیم. در نقاطی هم که گنبد به بدنه چهار گوش می‌چسبد، از روشی به نام رسمی بندی استفاده می‌کردند که در حکم مفصلی اتصال دهنده بود.

زمانی هم که می‌خواستند از گنبد هرمی به یک بدنه مستطیل شکل برسند، برای زیبایی نما و آزار ندیدن چشم، از روش رسمی بندی استفاده می‌کردند. در عین حال، یکی از مایه‌های هویت معماری ایرانی، استفاده از مصالح بومی بوده است. از آنجا که چوب در طبرستان از مصالح بومی به شمار می‌رفت، پنجره سقف داخلی اتاق مسجد را از چوب می‌ساختند. از آجر هم برای دیوارهای خارجی و از سفال برای سقف استفاده می‌شده است.

امروز از پنجره‌های چوبی دیگر خبری نیست و به جای آنها، پنجره‌های فلزی نشسته است. در مرمت بنا نیز روی آجرهای نما را سیمان سفید کشیده‌اند و تنها بخش کوچکی از دیواره زیر گنبد آجری است. به جای کاشی‌های زیبای کهن هم از کاشی‌های جدید آبی که هیچ همخوانی خاصی با قدمت بنا ندارند، استفاده شده است.

بهره‌گیری از صنایع دستی

به کارگیری مصالح بومی، یکی از اصول معماری ایرانی است. به همیت علت، در طبرستان، چوب حرف اول را می‌زده است. در اینجا باید در پی صنعتگرانی باشیم که آثاری چوبی زیبایی خلق کرده‌اند که گذشت زمان چیزی از زیبایی آنها کم نکرده است. درهای مساجد، چوبی است و کنده‌کاری‌های ماهرانه‌ای دارد که چشم هر بیننده‌ای را محو خود می‌کند، اما حالا دیگر از چهارچوب‌های قدیمی خبری نیست و به جای آن، از چهارچوب‌های جدید استفاده شده است.

به گفته اهالی، تمام سقف امامزاده صالح هم کنده کاری بوده که امروزه اثری از آن نیست و همه از میان رفته‌اند. زیر پارچه پوشش مقبره، صندوقچه‌ای چوبی قرار دارد که بر لبه بالای آن و بر دو چهارپایه اصلی‌اش، آیات یک تا سیزده سوره الفتح کنده کاری شده است که با بسم الله آغاز می‌شود. متأسفانه تمام کنده کاری‌های آن را دزدیده‌اند و فقط چهارچوب بنا و کنده کاری‌های بخش شمالی آن باقی مانده است.

شکوه رمضان و محرم

مازندرانی‌ها، مرزرود را با امامزاده صالحش می‌شناسند. روزهای پنجشنبه و جمعه امامزاده شلوغ می‌شود و بسیاری از مازندرانی‌ها از راههای دور و نزدیک، برای فاتحه خواندن و ادای نذورات و برگزاری روضه اینجا می‌آیند. برای آنکه صوت قرآن در تمام امامزاده طنین انداز شود، بر بالای پنجره‌ها بلندگوهایی نصب شده است. علاوه بر این، در روزهای نوزدهم تا بیست و یکم رمضان تعزیه برگزار می‌شود. در ماه محرم نیز مراسم تعزیه دارند. شب هفتم محرم اهالی در خانه‌هایشان غذا می‌پزند و غذا را به امامزاده می‌آورند و بین مردم تقسیم می‌کنند.