این مسجد کبود است!

توریسم آنلاین: مسجد کبود تبریز شاهکار معماری اسلامی در ایران است. کاشی‌های معرق فیروزه‌ای و لاجوردی، نقش و نگارهای اسلیمی و طراحی نوین هندسی، از خصوصیات برجسته در معماری مسجد کبود هستند آنچنان که از مسجد کبود با عنوان «نگین فیروزه بناهای اسلامی» یاد می‌کنند.

مسجد کبود تبریز از برجسته‌ترین نمونه‌های معماری اسلامی در استان آذربایجان شرقی است. این بنای تاریخی در تبریز، مورد توجه بسیاری از علاقه‌مندان هنر معماری در جهان قرار دارد. گرچه متاسفانه در طول سالیان اخیر بخش‌هایی زیادی از این مسجد از بین رفته است، هنوز به‌خوبی می‌توان هنر دست معماران ایرانی را در این مسجد مشاهده کرد.

مسجد کبود تبریز قدمتی ۶۰۰ ساله دارد. این مسجد که در اصل بخشی از عمارت وسیع مظفریه بوده است، در زمان حکومت سلطان ابوالمظفر جهانشاه، قدرتمندترین پادشاه دوره قراقویونلوها در سال ۸۷۰ هجری قمری و ۸۴۵ هجری شمسی در تبریز و به دستور او ساخته شد.

بنا بر روایت‌های تاریخی موجود، همسر جهانشاه، «جان بی گم خاتون» یا «صالحه» دختر او، نقش موثری در ساخت مسجد کبود داشته‌اند. سال ساخت مسجد کبود بر کتیبه‌ای در سردر ورودی مسجد به چشم می‌خورد؛ اما بنا بر شواهد موجود، مورخان این تاریخ را متعلق به زمان پایان ساخت کاشی کاری‌های مسجد می‌دانند و به این ترتیب می‌توان زمان ساخت مسجد کبود را کمی قبل از این تاریخ دانست.

مسجد کبود یکی از چهار مسجد تزئین شده با کاشی‌کاری‌های آبی در جهان به شمار می‌رود. نام مسجد کبود نیز بر اساس رنگ نمای این بنا انتخاب شده است.

در گذشته مسجد کبود را با نام‌های دیگری مانند «گوی مسجد»، «مسجد شاه جهان» و «عمارت مظفریه» می‌شناختند. عنوان عمارت مظفریه از این‌رو است که در گذشته مسجد کبود بخشی از مجموعه‌ای بزرگ با کاربری‌های متفاوت بوده است. آرامگاه سلطان جهانشاه و نزدیکانش نیز در انتهای شبستان و در سرداب مسجد، این مطلب را تایید می‌کند؛ گرچه امروزه این قبرها خالی هستند. به همین دلیل این مسجد را با نام مسجد جهانشاه نیز می‌شناختند.

نام مسجد کبود تبریز در سال ۱۳۱۰ هجری شمسی، در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

مسجد کبود در زمان ساخت، بخشی از مجموعه‌ای با کاربری گسترده بوده است. در قسمت انتهایی شبستان و در سرداب مسجد، مقبره‌هایی برای سلطان جهانشاه و خانواده‌اش ساخته بودند؛ گرچه امروزه این مقبره‌ها خالی هستند. از بخش‌های دیگر مسجد کبود در گذشته می‌توان به صحن، خانقاه و کتابخانه اشاره کرد. متاسفانه امروزه این بخش‌ها از میان رفته‌اند.

در زلزله سال ۱۱۹۳ هجری قمری، یعنی در حدود ۳۰۰ سال پیش، بخش‌های زیادی از مسجد کبود آسیب دید. پس از زلزله، گنبدهای مسجد نیز ریختند و جز سردر ورودی و پایه‌های مسجد، بخش دیگری باقی نماند. از سال ۱۳۱۸ هجری شمسی کار ترمیم گنبدها و بخش‌های دیگر مسجد کبود آغاز شد. بازسازی بنا تا سال ۱۳۵۵ ادامه داشت و نوسازی تزیینات داخلی و کاشی‌کاری‌های خارجی هم‌چنان ادامه دارد. معمار برجسته ایرانی، رضا معماران، مرمت مسجد کبود را انجام داده است.

  مسجد کبود کجاست؟

مسجد کبود از جاهای دیدنی استان آذربایجان شرقی است و در شهر تبریز قرار دارد. این مسجد در خیابان امام خمینی تبریز در جوار بناهای تاریخی متعددی قرار گرفته است. برای دسترسی به مسجد کبود، ابتدا باید به تبریز بروید. خیابان امام خمینی در مرکز شهر تبریز قرار دارد و برای رسیدن به مسجد کبود، کافی است خود را به میدان ساعت یا میدان شهید بهشتی برسانید. مسجد کبود در حدفاصل بین میدان شهید بهشتی تا میدان ساعت در سمت راست خیابان و جنب پارک خاقانی قرار دارد.

    بخش های دیدنی مسجد کبود

در ادامه مهم ترین دیدنی های این مسجد را به شما معرفی می کنیم:

سر در مسجد کبود تبریز

اولین چیزی که در مسجد کبود توجه را به خود جلب می کند، بزرگی و بلندی سردر آن است. ارتفاع سردر فقط دو برابر پهنای آن است. اما خطای چشمی در اینجا به وجود می آید که باعث شده بیننده ارتفاع سردر را چیزی بیش از اینها تصور کند.

می توان سه بخش را برای سردر در نظر گرفت. دو پایه بزرگ و طاق ضربی روی آنها و دو پایه در وسط که محل استقرار در ورودی است.

سردر مسجد، کتیبه هایی به خط ثلث و تابلو‌هایی با خط کوفی نیز دارد. ستون مارپیچی، حاشیه طاق سردر را زینت داده است.

در دو طرف ورودی مسجد، ظریف ترین و پرکارترین نوع کاشی معرق را می بینید. این نوع معرق هنوز هم به عنوان یکی از کامل ترین نمونه‌ های معرقِ دوران اسلامی‌ محسوب می شود.

در این کاشی کاری عرض خطوط سفیدِ گل ها از 2 میلیمتر تا  3 میلیمتر است. نوشته ها نیز با همین ظرافت و دقت معرق کاری شده اند.

همان طور که در بخش تاریخچه اشاره کردیم، کاتب چلبی در کتاب تاریخ جهان نما، این سردر را بلندتر از طاق کسری توصیف کرده است.

    گنبد و گنبدخانه

مسجد کبود دو گنبد قابل توجه دارد که دو گنبدخانه را شکل می دهند. گنبد بزرگ با قطر 17 متر بر روی صحن بزرگ و اصلی قرار دارد و یکی از بزرگترین گنبدهای ساخته شده در ایران به شمار می آید.

تقسیم وزن سنگین آن روی پایه های متعدد، اشراف سازندگان به علم هندسه را اثبات می کند. در اطراف گنبدخانه بزرگ، رواق هایی به هم پیوسته وجود دارد که از سه طرف با طاق نما، به رواق های اطراف خود مرتبط می شود.

گنبدخانه مسجد کبود

گنبد دیگر بر روی صحن کوچک و جنوبی واقع شده و متعلق به بنای آرامگاه خانوادگی جهانشاه است. ایوان ورودی مسجد در ضلع شمالی تنها راه ورود به هر دو گنبدخانه است. دو مناره مسجد با فاصله تقریبا زیادی در دو طرف این ایوان قرار گرفته اند.

7 گنبد کوچکتر نیز بر روی سقف شبستان های شرقی و غربی و ورودی مسجد قرار دارند. ویژگی قابل توجه گنبدهای مسجد کبود این است که هیچ سازه ای در ساخت آنها به کار نبرده اند. مساله ای که در بازسازی گنبدها نیز مشکل ساز شد و مدتی طول کشید تا مرمتگران بتوانند راه ساخت آن را بیابند.

گنبد ابتدایی این مسجد، یکی از بزرگترین گنبدهای آجری قرن نهم هجری قمری بود که 17 متر دهنه و 20 متر ارتفاع داشت و به خوبی وزن آن بر روی پایه ها تقسیم شده بود.

زلزله بزرگ تبریز به این گنبد مهلت نداد و آن را تقریبا از میان برد. اطلاعاتی که از فرم و مشخصات گنبد کبود در حال حاضر وجود دارد برگرفته از نوشته های افرادی است که گنبد اصلی آن را دیده اند. چرا که گنبد فعلی مسجد، گنبد اصلی آن نیست و در نتیجه مرمت شکل گرفته است.

شناخت فرم اصیل گنبد، مسجد قبل از تخریب کاری نشدنی است و مدارک کافی در مورد آن وجود ندارد. اما دو سند تصویری شامل مینیاتور مطراقچی و کروکی شاردن فرانسوی تا حدی به این شناخت کمک کرده اند.

نمای داخلی گنبد بزرگ مسجد، از آجرهای کوچک و کاشی های الوان است و نقش گل و بته و جملات و کلمات عربی در آن دیده می شود.

     تزئینات مسجد کبود

مسجد کبود تبریز دارای تزئیناتی است که زیبایی های آن را بیشتر کرده است. در ادامه آن ها را می بینیم:

    سقفی از طلا و لاجورد

در مسجد کبود تبریز باید سر به هوا باشید تا یکی از جذاب ترین و چشمگیرترین قسمت ها را ببینید. بخشی از سقف بنا با طلا و لاجورد تزیین شده و جلوه ای حیرت انگیز به مسجد داده است.

    کاشی کاری های بی نظیر

کاشی های معرق در دیواره های بیرونی و درونی مسجد چشم هر بیننده ای را به خود خیره می کنند. برخی کاشی کاری دیدنی این مسجدرا  تداعی کننده کاشی کاری های ایوان جنوب غربی مسجد جامع اصفهان می دانند و آن را کم نظیر می پندارند.

مسجد کبود تنوع و ظرافت کاشی‌ کاری را به اوج رسانده است. به خاطر رنگ لاجوردی کاشی ها و گنبد فیروزه گونش در گذشته لقب فیروزه جهان اسلام را به خود اختصاص داده است.

کاربندی‌ های تماشایی این مسجد در محل اتصال گنبد و یا طاق به پایه های گنبد هر چشمی را به خود خیره می کنند و از زیبایی های مسجد به شمار می روند.

    کتیبه های مسجد

کتیبه سردَر بنا به خط کوفی و ثلث نگاشته شده است. اسامی عمارت مظفریه و نام نعمت االله بن محمد البواب، هنرمند برجسته آذربایجانی که خطاط و طراح نقوش مسجد بوده، نیز در این کتیبه دیده می شود.

کتیبه ای به خط رقاع در کاشی کاری های ایوان ورودی مسجد که از تاریخ ساخت بنا در سال 870 ه.ق سخن می گوید.

کتیبه ای برجسته با مضمون سوره فتح که دور تا دور شبستان اصلی با ظرافت و بسیار زیبا کار شده است. این کتیبه نشان می دهد این بنا محلی بوده است برای یادبود پیروزی های جهانشاه.

سنگ های مرمر مزین به آیه های قرآن در شبستان کوچک

کتیبه ای با نام جهانشاه در بالای در ورودی مسجد که در گذشته روکش طلایی داشته است.

کتیبه ای از اشعار فارسی در پشت درب ورودی به شبستان بزرگ با مضمون:

کردار بیار و گرد گفتار مگرد           چون کرده شود، کار بگوید که کرد

    تزئینات نابود شده

گفته می شود در دو سوی در مسجد، نگاره های چهارباهو (صلیبی شکل) و چهار پیلی (صلیبی شکسته) وجود داشته که در حمله روس ها به تبریز کنده شده اند. این نگاره ها از قدیمی ترین نگاره های ایرانی به شمار می روند.

    سردابه – مقبره جهانشاه

بنابر نظر پژوهشگران و روایت های تاریخی، جسد جهانشاه پس از کشته شدنش به این مسجد انتقال داده شده است. در پشت محراب قدیمی مسجد کبود اتاقی بزرگ با کفپوش و دیوارهای مرمرین است. این اتاق در انتها به سردابی کوچک می رسد و در آن دو مقبره کشف شده است.

کارشناسان، این دو مقبره در سرداب بخش جنوبی مسجد را محل دفن جهانشاه و همسرش می دانند که چند سال بعد از اتمام ساخت مسجد از دنیا رفته اند. البته باید بدانید که قبرها خالی هستند و نمی توان نظر قطعی درباره آنها داد.

این بخش به صورت خاکی باقی مانده و خالی است؛ بر اساس گفته ها، بعد از زمین لرزه مهیب تبریز، تمام چیزهای این بخش حتی بخش هایی از مرمر تزئینی آن سرقت شده است.

بنابر توصیف تارونیه -سیاح فرانسوی- در محل اتصال این بخش به گنبدخانه، پوششی از سنگ مرمر و محراب وجود داشته که امروزه اثری از آن نیست. تا قبل از ویرانی مسجد در دو طرف محراب رفت و آمد صورت می گرفته اما امروزه آن را تبدیل به درگاه کرده اند.

سردابه مسجد کبود تبریز

گفته می شود این بخش در گذشته مزین به کاشی های شش ضلعی لاجوردی، ازاره های مرمری و کتیبه های با نقوش اسلیمی حجاری شده، بوده و کفپوش مرمرین و سقف مزین با نقاشی طلایی داشته است.

امروزه سنگ های بزرگ مرمر به ارتفاع 160 سانتیمتر در این محل دیده می شود که کتیبه های حجاری شده هستند. این کتیبه ها آیاتی از قرآن را شامل می شوند که با خط ثلث در زمینه اسلیمی با ظرافت و هنرمندانه نگاشته شده اند.

کاشی های شش ضلعی لاجوردی نیز تا حدی مرمت شده اند و زیبایی آنها چشم بینندگان را خیره می سازد.

کارشناسان بر این باورند که این آرامگاه از نظر بافت ساختمانی، بنایی الحاقی به مجموعه مسجد محسوب می شود. اما پیوندی ناگسستنی هم با آن دارد.

به این صورت که افراد ابتدا وارد مسجد شده و با بهره گیری از فضای آرام و ملکوتی آن، با آرامش باطنی وارد آرامگاه شده و طلب آمرزش برای رفتگان مدفون در آنجا می کنند.

    صحن ها و رواق ها

مسجد کبود یک صحن اصلی و بزرگ به شکل مربع دارد که حوضی برای وضو در آن وجود داشت. شبستان هایی نیز به عنوان پناهگاه مستمندان و درس خواندن در اطراف آن شکل گرفته بودند. یک صحن کوچک نیز در قسمت جنوبی مسجد قرار گرفته است که شبستان کوچک را هم در بر می گیرد.

در شمال و شرق حیاط مسجد، رواق هایی دیده می شوند که مربوط به زمان حال هستند و اخیرا به مجموعه اضافه شده اند.

    ستون ها

در صحن اصلی مسجد به ستون هایی بر می خوریم که از آنها، راه پله هایی برای دسترسی به ایوان های مشرف به صحن وجود دارد.

در پایه این ستون ها محفظه های کوچکی دیده می شوند که به احتمال زیاد به عنوان جاکفشی استفاده می شده و امروزه تغییر یافته اند.

    ستون های مسجد آبی تبریز

محوطه باستانی مسجد کبود در شمال شرق بنای مسجد قرار دارد و مساحت آن به حدود 3 هکتار می رسد. این محوطه طی خاکبرداری های سال 1376 کشف شد و در شهریورماه 1377 آثار گورستان هزاره اول قبل از میلاد در آن به دست آمد.

پس از کشف آثار، این محل به عنوان یک محوطه باستانی شناخته شد که آثار دوره آهن، اسکلت هایی مدفون همراه با سفال و اشیای فلزی در آن مشاهده شده است.

در کاوش های مربوط به اردیبهشت و خرداد 1378، 38 گور در این محوطه مورد بررسی قرار گرفت. در یکی از آنها 2 اسکلت زن و مرد به همراه اشیای تدفینی کشف و به موزه ملی آذربایجان فرستاده شد.

از سال 1379 تا 1382 نیز کاوش هایی در این محوطه صورت گرفت و آثاری مربوط به گورستان عصر آهن، رسوبات طبیعی و آثار دوره اسلامی و … به دست آمد.