اگر مسافرشمال هستید یا مشهد شهر زیبایی در مسیر شماست که خوب است توقف کنید و در آن گشتی بزنید و جاذبه های به یادماندنی آن را تماشا کنید ؛ شاهرود و مدرسه شاهرخیه.
توریسم آنلاین: مدرسه شاهرخیه بسطام از بناهای مجموعه تاریخی بایزید بسطامی و دیدنی های سمنان در بسطام است. این مدرسه یادگار دوران تیموریان است که در شرق مجموعه بایزید بسطامی، در بسطام و در فاصله پنج کیلومتری شاهرود واقع شده است. مدرسه شاهرخیه در دو طبقه از ۲۸ حجره، مسجد، ایوان و زورخانه تشکیل شده است. این اثر در تاریخ ۳ خرداد ۱۳۸۶ با شمارهٔ ثبت ۱۹۱۷۲ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
مدرسه تاریخی شاهرخیه هنوز به عنوان یکی از مدارس علمیه شهر فعال است. مدرسه شاهرخیه بسطام یکی از مدرسه‌هایی است که به دستور شاهرخ تیموری ساخته شده است. در قرن چهارم هجری قمری، دانشمندان بومی و مهاجر برای اعتلای فرهنگ اسلامی نهضت مدرسه‌سازی در خراسان را آغاز کردند. خواجه نظام‌الملک با تأسیس مدارس نظامیه در این جریان مشارکت کرد. شاهرخ تیموری و همسر فرهیخته‌اش گوهرشاد بانو نیز در این عرصه اقدامات قابل تحسینی انجام دادند.
آنها مدارس باشکوهی در شهرهای مهم خراسان مانند هرات، مشهد و بسطام احداث کردند. از این زوج فرهیخته آثار ارزشمند دیگری چون مسجد گوهرشاد نیز به یادگار مانده است. در منابع تاریخی به وجود مدرسه در بسطام پیش از مدرسه شاهرخیه اشاره‌ای نشده است. ولی با توجه به اهتمام سلجوقیان به ساخت مدرسه در کنار مساجد نمی‌توان گفت مدرسه شاهرخیه اولین مدرسه بسطام بوده است. زیرا این احتمال وجود دارد که در کنار مجموعه تاریخی بسطام از قبل مدرسه‌ای وجود داشته و شاهرخ تیموری بنای جدیدی را در همان مکان احداث کرده باشد.
مدرسه شاهرخیه بسطام در فاصله چند متری ضلع جنوب شرقی مسجد بایزید قرار داد. بدیهی است که نام شاهرخیه نیز بر مبنای بانی ساخت مدرسه انتخاب شده است. البته برخی این احتمال را مطرح کردند که شاید بانی مدرسه شاهرخ نادری باشد. ولی وجود آثاری از سبک معماری تیموریان مانند طاق‌های کلیل آذری این احتمال را منتفی می‌سازد. اساتید بزرگی چون مُصَنِّفَک بسطامی، خادم بسطامی و آیت الله حسنی در این مدرسه تدریس کرده‌اند. این مدرسه تاریخی سالهاست بازسازی شده و با عنوان حوزه علمیه باقرالعلوم در حال فعالیت است. افراد مشهوری نیز دوره مقدماتی تحصیلات خود را در این مدرسه گذرانده‌اند.
مدرسه تاریخی شاهرخیه با پلانی استاندارد در زمینی به وسعت ۱۴۰۰ متر مربع احداث شده است. این مدرسه به صورت یک بنای دو ایوانی طراحی شده که ایوان‌ها در اضلاع شمالی و جنوبی قرار دارند. حیاط مدرسه مستطیلی به طول ۵/۱۹ متر و عرض ۵/۱۸ متر می‌باشد. در اضلاع شرقی و غربی حجره‌هایی با ابعاد یکسان در دو طبقه احداث شده‌اند. برای دسترسی به طبقه دوم سه مسیر پلکانی در سه گوشه حیاط احداث شده است. این مسیر پلکانی آجری کاملاً ساده و بدون تزئینات خاصی ساخته شده است. البته در اصل بنا، اضلاع شرقی و غربی ساختار یکسانی نداشتند. در اصل، حجره‌های ضلع غربی به صورت یک طبقه با طاق بلند جناغی طراحی شده بودند. در بازسازی سالهای اخیر، ضلع غربی کاملاً مطابق ضلع شرقی بازسازی شده است. تعمیرات اساسی این مجموعه در سال ۱۳۵۲ شمسی انجام شده است.
تمامی حجره‌ها پلان مستطیل شکل به طول ۵/۳ متر و عرض ۳ متر دارند. دهانه ایوان جلوی هر حجره نیز ۳ متر طول دارد. حجره‌های طبقه پایین دارای طاق‌های کلیل آذری و حجره‌های طبقه بالا دارای طاق‌های جناغی هستند. اتاق‌ها دارای سقف گنبدی کوتاه و کم‌خیز از جنس آجر هستند. سطح داخلی سقف و دیوار حجره‌ها نیز گچ‌کاری شده است. هر اتاق دارای یک پنجره روبروی در ورودی و چهار طاقچه متقارن در اضلاع شمالی و جنوبی است. هریک از این طاقچه‌ها نیز دارای طاق هلالی هستند. مشابه این طاقچه‌ها در ایوان ورودی حجره‌ها و در طرفین در ورودی نیز وجود دارد. ظرافت طراحی و رعایت قرینه سازی در ساخت این حجره‌ها جالب توجه است. در طبقه اول ایوان‌حجره‌ها کاملاً مجزا از یکدیگر هستند. اما در طبقه دوم اینطور نیست. در طبقه دوم درگاهی هلالی ایوان‌های حجره‌ها را به یکدیگر مرتبط می‌سازد.
در ضلع شمالی این بنا ایوانی عمیق و مرتفع ساخته شده است. ارتفاع این ایوان آجری با دو طبقه حجره‌های اضلاع شرقی و غربی برابر است. این ایوان آجری دارای طاق جناغی است و هیچ تزئینات خاصی در آن اجرا نشده است. در این ایوان سه درگاه وجود دارد که دو درگاه کناری به حجره‌های مجاور ارتباط دارند. درگاه میانی نیز مسیر ارتباطی مسجدی است که پشت ایوان قرار گرفته است و یکی از ورودی‌های مدرسه نیز محسوب می‌شود.
ورودی شمالی این بنا دارای سردر مرتفع با طاق جناغی می‌باشد. طرفین این سردر با دو طاق‌نمای کم‌عمق با طاق هلالی آراسته شده است. ورودی شمالی در واقع ورودی اصلی مدرسه بوده است. در ادامه چندین طاق‌نمای عمیق نیز در طرفین سردر دیده می‌شود. جالب اینجاست که در این بخش از بنا اصل قرینه به هیچ عنوان رعایت نشده است. طاق‌نماهای به کار رفته در سمت شرق و غرب سردر شمالی کاملاً با یکدیگر متفاوت هستند. تنها در یکی از این طاق‌نماها مقرنس‌های گچی دیده می‌شود. آثار اندکی از کاشی‌کاری اصیل بنا در این سردر باقی مانده است.
ایوان جنوبی این بنا به صورت ایوان باز طراحی شده است. در بخش میانی دهانه ایوان یک اتاق وجود دارد و در طرفین آن دو راهرو برای ورود به حیاط طراحی شده است. ایوان جنوبی نیز دارای طاق جناغی است.
ورودی جنوبی مدرسه با طاق بلند جناغی دارای تزئیناتی است که ظاهراً در سالهای اخیر انجام شده است. بر اثر بازسازی بنا این ورودی در حال حاضر در میان یک حیاط قرار گرفته است. درب چوبی این بخش نیز ظاهراً در زمان بازسازی تعویض شده است.
در گوشه شمال غربی مسجد شاهرخیه بسطام مسجد زیبایی وجود دارد. این مسجد به صورت یک بنای چهار طاقی با سقف گنبدی احداث شده است. طاق اصلی بنا در ضلع شمالی آن قرار دارد. محراب مسجد نیز به صورت یک محراب ساده گچی در ضلع جنوبی احداث شده است. البته این مسجد در زمان قاجار و در سال ۱۲۵۵ هجری قمری توسط فردی به نام “حاج حسن بسطامی” تعمیر شده است. در آن زمان تزئینات زیبایی در این مسجد اجرا شده است.
در زیر سقف گنبدی چهار ترنج به زیبایی گچ‌بری شده و داخل آنها نیز سوره توحید به خط نستعلیق نوشته شده است. و در فواصل آنها نیز ترنج‌های کوچکتری با نام پنج تن دیده می‌شود. همینطور در زیر پایه گنبد کتیبه‌ای حاوی آیه الکرسی به خط ثلث همراه با نقوش اسلیمی گل و برگ گچ‌بری شده است. و در همین کتیبه نام بانی تعمیرات و تاریخ آن درج شده است. در پشت بغل قوس‌های مسجد نیز گچ‌بری‌هایی بر روی زمینه آبی رنگ اجرا شده است. در ورودی مسجد بر روی دیوار سمت چپ سنگی نصب شده که وقف‌نامه مسجد بر روی آن درج شده است. البته این وقف‌نامه مربوط به مدرسه شاهرخیه بسطام است که در سال ۱۲۱۲ هجری قمری تنظیم شده است.
مدرسه شاهرخیه بسطام در میدان آزادی شهر بسطام در شمال شرقی شاهرود قرار دارد. فاصله بسطام تا شاهرود حدود ۷ کیلومتر است. رشته کوه‌های شاهوار و شهر مجن در غرب، شهر میامی و مناطق کویری در شرق و استان گلستان از شمال همسایه این شهر هستند. شهر شاهرود بهترین مسیر دسترسی به شهر بسطام است. شهر شاهرود دارای فرودگاه و ایستگاه راه‌آهن است. بنابراین برای سفر به شاهرود می‌توانید از بلیط قطار یا هواپیما استفاده کنید. اگر قصد سفر با وسیله شخصی خود را دارید می‌توانید در مسیر سفر به مشهد یا سفر به شمال برای بازدید از شاهرود و بسطام نیز برنامه‌ریزی کنید.
