معماری چشم‌نواز مسجد جامع ساوه با منار سلجوقی
شده که بخش‌هایی از این ساختار همراه با باروی اطراف مسجد در سه جهت شرق، غرب و جنوب حیاط بنا باقی مانده است.
احداث اولین گنبدخانه در شبستان ضلع جنوبی، در قرن‌های چهارم و پنجم هـجری قمری انجام شده است و گنبدخانه دیگری در قرن‌های هشتم و نهم هجری قمری در همان مکان احداث شده که در عصر صفوی به تزئینات منقوش و متنوع معماری آراسته شده است. از جمله آثار مهم این دوره میتوان از کتیبه‌ها و محراب بزرگ و گچبری‌های فاخر آن یاد کرد.
ایوان عظیم واقع در ضلع غربی در قرن‌های هفتم و هشتم همراه با آرایه‌های بدیع آن ساخته و مزین شده و دو رشته راه پله در طرفین ایوان، حیاط مسجد را به بام بنا مرتبط کرده است.
مناره در بیرون از باروی مسجد قرار دارد و دارای ۱۴ متر ارتفاع و ۳/۵ متر قطر است که با کتیبه‌های متعدد کوفی تزئین شده است. بدنه این اثر تاریخی دارای سه ردیف کتیبه همراه با سایر تزیینات است و بیانگر اتمام بنای آن بنا در سال ۵۰۴ هـ . قمری است.
قسمتی از محدثات تاریخی مسجد در طرف شمال حیاط قابل رویت است، اما عمده آثار و معماری در بیرون از دیوار فعلی و در زیر خاک‌ها پنهان مانده‌اند.
شبستان غرب و جنوب‌غربی
بنای اولیه مسجد جامع ساوه با طرحی ساده و شبستانی، مجموعه‌ای از عناصر خشتی و چینه‌ای است که در بخش‌های مختلف مسجد به صورت پنهان و آشکار پراکنده شده است.
اولین ساخت‌وسازهای مسجد اولیه علاوه بر گوشه جنوب غربی حیاط مسجد، در مجاورت گنبدخانه و در بخش‌های جنوبی و شرقی حیاط و گنبد خانه بر جای مانده است.
ایوان جنوبی (ایوان استاد) و گنبدخانه جنوبی
نتایج کاوش‌هایی که در کف این گنبدخانه انجام شده حکایت از آن دارد که پیش از احداث مسجد اولیه، بنای چینه‌ای دیگری در این بخش از مسجد وجود داشته که شالوده و پایه‌ها مسجد اولیه را تشکیل می‌دهد.
طی قرون چهارم یا پنجم هجری ایوان و گنبدخانه مسجد احداث شده که نوع و شیوه اجرای تزئینات گچبری آن، تعلق اساس گنبدخانه را به سده پنجم هجری تقویت می‌کند. قرارگیری این ایوان در جهت قبله بر اهمیت فضایی آن افزوده و بر اساس تأکید ادبی در معماری ایرانی به ایوان استاد مشهور شده است.
ساخت محراب نماهای متعدد در این بخش در سده‌های ۴ و ۵ هجری صورت گرفته است که برخی از آنها دارای تزئینات گچبری و کتیبه‌های کوفی نقاشی شده با رنگ‌های لاجوردی است.
همچنین در سده هشتم هجری محراب گچبری متعلق به سال ۷۰۵ هجری در ضلع شرقی ایجاد شده است.
پس از آن در سده دهم هجری (دوره صفویه) گنبدخانه مورد بازسازی قرار گرفته و با استفاده از تعدادی از پایه‌های گنبد خانه سده چهار هجری گنبدی کلاه‌خودی به قطر ۱۴ متر با کاشی‌های مزین به نقوش هندسی، ارتفاع ۱۶ و محیط بیرونی ۲۴/۵ متر احداث شده است. ارتفاع گری و یا ساقه این گنبد به ۴ متر می‌رسد.
در دوره‌های بعد به ویژه دوره قاجار، مرمت ازاره کاشی نمای داخلی گنبدخانه با کاشی‌های هشت ضلعی مشابه با ازاره گنبدخانه قرن دهم اجرا شده است.
مناره
در دوره سلجوقی در گوشه شمال شرقی حیاط مسجد مناره آجری استوانه‌ای شکلی به تاریخ ۵۰۴ هجری ساخته شده است. این مناره دارای ۱۴متر ارتفاع و ۳/۵ متر قطر است و با کتیبه‌های متعدد کوفی بنایی تزئین شده است. عبارت «لا نبی بعد محمد» در قسمت پایین مناره سه بار تکرار شده است. همچنین تاریخ «سنه اربع و خمسمائه» بر آن نوشته شده است. این مناره تا ارتفاع ۴ متری تو پر بوده و از این ارتفاع دارای پلکان صعودی است.
شبستان شرقی و جنوب شرقی
عناصر معماری گوشه جنوب شرقی بنا و جنوبی‌ترین دهانه شبستان شرقی بنا به ویژه ابعاد پایه‌ها، اندازه خشت‌ها، نحوه اجرای دور قوس‌های باربر (لنگه طاقها)، تداعی کننده معماری دوره ساسانی است و با گردشی در شبستان‌های مسجد نمونه‌های دیگری از اجزای این معماری را میتوان دید.
در نمای شرقی و همچنین در گوشه جنوب شرقی حیاط تزئینات فتیله گچی مربوط به آرایش و قاب‌بندی نمای داخلی به چشم می‌خورد که دست کم مربوط به اولین تزئینات گچی و نماسازی بدنه‌های داخلی مسجد است.
شبستان شمالی
جبهه شمالی جدیدترین دوره ساخت و ساز مسجد اولیه است. تفاوت‌هایی که در ابعاد ستون‌ها و خشت‌ها، نوع ملاط به کار رفته در چینه‌های جبهه شمالی با چینه‌های سایر شبستان‌های مسجد اولیه دیده میشود و همچنین عدم تطابق راستاهای این بخش از مسجد با سایر بخش‌های مسجد اولیه جملگی حکایت از ساخت و ساز متفاوتی در این بخش از مسجد دارند.
همچنین در طول کاوش‌های انجام شده مشخص شده است که در این بخش مسجد مانند سایر بخش‌های مسجد اولیه پوشش کف گچی اجرا نشده و کف بخش شمالی نسبت به سایر شبستان‌ها در ترازی بالاتر قرار داشته است.
ابعاد ستون‌های شبستان شمالی ۲/۲۰× ۱/۷۰ متر و ارتفاع آن ۱/۵ تا ۲ متر است. این شبستان بر اثر حفاری و خاکبرداری سال‌های قبل از انقلاب اسلامی از زیر خاک پدیدار شده و در همین بین یک کف آجری به طول حدود ۱۰متر و عرض ۳ متر پیدا شده که احتمالاً راهی بوده که بخش‌های شمالی و جنوبی مسجد را به هم متصل می‌کرده است.
ایوان غربی (ایوان شاگرد)
در سده هشتم هجری علاوه بر نماسازی و ساماندهی جلوخان شمالی ساختمان گنبدخانه، ایوانی در ضلع غربی بنا احداث شده است که دارای تزئینات زیبای مقرنس‌کاری، نقاشی روی گچ و مهر کوبی‌های دوره ایلخانی است. احداث این ایوان عظیم‌ترین ساخت و ساز در دوره ایلخانی محسوب میشود.
این ایوان نسبت به ایوان جنوبی به لحاظ معماری از درجه اهمیت کمتری برخودار است و در ادبیات معماری ایرانی با نام ایوان شاگرد شناخته میشود.
* گزارش از محسن کریمی دکترای باستان‌شناسی
