مهرگان که بعد از نوروز دومین جشن مهم ایرانیان بود، هر ساله در ابتدای پاییز برگزار می‌شد. در واقع، در تقویم اوستایی، سال به دو فصل تابستان بزرگ و زمستان بزرگ تقسیم می‌شد
توریسم آنلاین: معاون میراث فرهنگی با اشاره به روز مهرگان و دوره شش‌روزه باستانی گفت: جشن مهرگان، دومین جشن بزرگ ایران باستان پس از نوروز است و برگزاری مردمی این جشن ثبت جهانی شده را مدنظر داریم.
علی دارابی قائم‌مقام وزیر و معاون میراث فرهنگی به فرا رسیدن ماه مهر اشاره کرد و گفت: جشن مهرگان، دومین جشن بزرگ ایران باستان پس از نوروز، نماد مهر، دوستی و شکرگزاری است که با اعتدال پاییزی و برداشت محصول پیوند دارد. این آئین سال گذشته (۲۰۲۴ میلادی) به‌طور مشترک توسط ایران و تاجیکستان در فهرست میراث فرهنگی ناملموس بشری یونسکو به ثبت رسید.
وی ادامه داد: ثبت جهانی جشن مهرگان، علاوه بر تأکید بر ارزش‌های فرهنگی، ضرورت احیای مردمی آن را برجسته ساخته است و برای مانایی و ترویج آن باید برنامه‌ریزی کرد.
به گفته قائم‌مقام وزیر و معاون میراث فرهنگی، این معاونت در نظر دارد با همکاری دیگر دستگاه‌ها، انجمن‌های مردم‌نهاد و … جشن مهرگان امسال را مردمی برگزار کند.
احیای آئین‌های ملی و سنتی ایران و معرفی آن به نسل جوان، ایجاد فضای شاد و نشاط اجتماعی برای خانواده‌ها و جوانان، تقویت همبستگی ملی و مذهبی، پاسداری از میراث ناملموس و پیوند آن با زندگی امروز و توسعه گردشگری فرهنگی از جمله اهدافی است که دارابی برای برگزاری این رویداد برشمرد.
وی خاطرنشان کرد: تقویت دیپلماسی فرهنگی و همکاری بین‌المللی با تاجیکستان، یکی دیگر از رویکردهای ما برای گرامیداشت مهرگان است.
درباره جشن مهرگان
ایرانیان در دوران باستان، مراسم و جشن‌های بسیاری داشته‌اند و هرماه جشنی برپا می‌کردند؛ در تقویم باستانی ایران، تمامی سی روز ماه، نام‌های خاصی داشتند و در همه ماه‌ها، نام روزی از ماه که با نام خود ماه مطابقت داشت، مبارک بود و آن روز جشن گرفته می‌شد. در این میان سه جشن نوروز، مهرگان و سده از بزرگ‌ترین جشن‌های ملی به شمار می‌رفتند که در برخی مناطق همجوار ایران و حتی با آمدن اسلام در ایران نیز رایج بودند.
مهرگان که بعد از نوروز دومین جشن مهم ایرانیان بود، هر ساله در ابتدای پاییز برگزار می‌شد. در واقع، در تقویم اوستایی، سال به دو فصل تابستان بزرگ و زمستان بزرگ تقسیم می‌شد؛ که نوروز جشن آغاز فصل تابستان بزرگ و شروع گرما و مهرگان، جشن آغاز زمستان بزرگ و شروع سرما، به شمار می‌رفته است. مهرگان به دو جشن تقسیم می‌شد؛ مهرگان کوچک که در ۱۶ مهر برگزار می‌شد و متعلق به خواص بود و مهرگان بزرگ که در ۲۱ مهر برای عوام برگزار می‌شد.
جشن مهرگان تنها به دوران هخامنشیان محدود نبود؛ بلکه در عصر اشکانیان و ساسانیان نیز با اهمیت ویژه‌ای برگزار می‌شد و مستندات تاریخی از چگونگی اجرای آن در دست است. این جشن حتی پس از ورود اسلام، تا دوره خلافت عباسی و مغول نیز جایگاه خود را حفظ کرد و همچنان با شکوه برگزار می‌شد.
در مورد علت برپایی جشن مهرگان و نام‌گذاری آن به مهرگان در منابع تاریخی، مطالب متعددی آمده است. برخی نام مهرگان را به مهر یا میترا نسبت می‌دهند. مهر از ایزدان مهمی است که نام او در اوستا آمده و با دوستی و رعایت عهد و پیمان گره خورده و طرفدار راستی و درستی و دشمن دروغ معرفی شده است. از آن جا که الهه مهر از اعتبار و اهمیت والایی برخوردار بوده، در این روز باشکوه‌ترین جشن‌ها برگزار می‌شد. این جشن را در قدیم «متراکانا» می‌گفتند و بعدها به نام «مهرگان» خوانده شد. پس از اسلام نیز به آن «مهرجان» گفتند.
جشن مهرگان به شکرگزاری از خداوند و گرامیداشت کشاورزی و برداشت محصول نیز اختصاص داشته است.
عده‌ای واقع شدن روز مهر در ماه هم‌نامش را دلیل جشن گرفتن آن دانسته‌اند. دلیل دیگری که به این جشن مهرگان می‌گویند و بیشتر معتبر است، قیام کاوه آهنگر و پیروزی بر ضحاک و به پادشاهی نشستن فریدون است. مسعودی در کتاب مروج الذهب درباره پیدایش مهرگان نوشته است:
به اعتقاد ایرانیان، یکی از پادشاهان ظالم ایران که مدتی فرمانروایی کرد، مهر نام داشت و ستمگر بود و چون جان داد، جشن گرفتند. نام وی مهر بود و چون جان داد، مهرجان داد گفتند و این روز را روز اول زمستان نامیدند.
بلعمی نام مهرگان را مربوط به ماه مهر می‌داند: چون کاوه تاج بر سر افریدون نهاد، روز مهر بود و جشن مهرگان از آن جهت گرفته شد و چون افریدون بر تخت نشست، عدل و داد بگسترید و مهر او اندر جهان منتشر شد.
شعر جشن مهرگان
جشن مهرگان در شعر بسیاری از شاعران بازتاب پیدا کرده است و اطلاعات ارزشمندی در مورد مهرگان در اختیار قرار می‌دهند. شاعرانی همچون فردوسی، رودکی، فرخی، دقیقی، عنصری، ناصرخسرو، منوچهری در دیوان خود در مورد این جشن شعر سروده‌اند.
رودکی:
ملکا جشن مهرگان آمد / جشن شاهان و خسروان آمد
جز به‌جای ملحم و خرگاه / بدل باغ و بوستان آمد
مورد به‌جای سوسن آمد باز / می به‌جای ارغوان آمد
تو جوانمرد و دولت تو جوان / می به بخت تو جوان آمد
منوچهری دامغانی:
آمد خجسته مهرگان جشن بزرگ خسروان / نارنج و نار و اقحوان، آورد از هر ناحیه
مهرگان آمد، در باز گشاییدش / اندر آرید و تواضع بنماییدش
تا وقت مهرگان همه گیتی چو زر بود / از آب تیر ماهی و از باد مهرگان
دیوان خاقانی شروانی:
من سپهرم کز بهار باغ، شب گم کرده‌ام / روز نور آیین، ترنج مهرگان آورده‌ام
عید رسید و مهرگان، باد و جنیبه بر اثر / هر دو جنیبه هم عنان در گرو تکاروی
نوروز دو اسبه یک سواری است / کاسیب به مهرگان بر افکند
دیوان فرخی سیستانی:
خجسته بادت و فرخنده، مهرگان و به تو / دل برادر شاد و دل عدوت کباب
به گشاد مهرگان در اقبال بر جهان / ذفرخنده باد بر ملک شرق مهرگان
مهرگان آمد و سیمرغ بجنبید از جای / تا کجا پر زند امسال و کجا دارد رأی
جشن مهرگان چه تاریخی است؟
جشن مهرگان هر ساله در ۱۶ مهر برگزار می‌شد. در واقع آغاز فصل پاییز و شروع سرما موعد برگزاری این مراسم باشکوه بود؛ اما امروز زرتشتیان مهرگان را در ۱۰ مهر جشن می‌گیرند و این اختلاف در مورد همه جشن‌های ایرانی وجود دارد دلیل آن نیز این است که گاه‌شمار باستانی در دوره ساسانیان گاه‌شمار یزدگردی بوده است که تقریبا به گاه‌شمار خورشیدی امروز نزدیک است.
در گاه‌شمار یزدگردی جشن‌های ایرانی و همه مناسبت‌ها ثابت بوده‌اند؛ اما بعد از اسلام این گاه‌شمار از بین می‌رود. در گاه‌شمار باستانی ایران تمام ماه‌ها ۳۰ روز داشتند حال آنکه در تقویم امروزی، ماه‌هایی که در نیمه اول سال قرار گرفته‌اند، ۳۱ روز دارند که این اختلاف ۶ روزه باعث شده است تاریخ شروع جشن مهرگان از ۱۶ مهر به ۱۰ مهر منتقل شود.
آداب و رسوم جشن مهرگان
در کتاب تذکره الحمدونیه در مورد چگونگی برپایی جشن مهرگان در زمان ساسانیان آمده و نشان می‌دهد مراسم خاصی برای آن برپا می‌شده است:
در روز مهرگان، سفره‌ای پهن می‌کرد و اهل مملکت را به حضور می‌پذیرفت. در این پذیرایی، غذا صرف می‌شد و پس از غذا نوشیدنی می‌آوردند؛ بعد از آن هم اهل موسیقی حاضر می‌شدند و به طرب می‌پرداختند. همچنین، آجیل و تنقلات در ظرف‌های طلایی و نقره‌ای به مجلس آورده می‌شد. حتی از جام‌های طلایی به وزن هزار مثقال در این جلسات صحبت به میان آمده است به‌علاوه، در عهد باستان و در روز مهرگان، پادشاه عوام را به حضور می‌پذیرفت و به شکایت آنان رسیدگی می‌کرد و امور مردم را سروسامان می‌داد؛ حتی در مواردی پند و اندرز بزرگان را می‌شنید و در اداره امور از آن بهره می‌گرفت.
جشن مهرگان مانند سایر جشن‌های ایرانی آداب و رسوم خاص خود را داشت. این جشن در ایران باستان در طی چندین روز برگزار می‌شد؛ در حالی که در سراسر ماه، شادمانی و سرور برقرار بود و عامه و خواص در این جشن به شادی و پایکوبی و دادن هدیه به یکدیگر می‌پرداختند. در این ایام مردم به استقبال پاییز و مهر می‌رفتند.
جلوی در خانه را آب‌پاشی و جارو می‌کردند و به نظافت خانه‌های خود می‌پرداختند. سپس لباس‌های ارغوانی رنگ می‌پوشیدند و با شاباش نبشته‌های که مانند کارت تبریک‌های امروزی است، به دیدن یکدیگر می‌رفتند. این شاباش نوشته‌ها را عطر و بویی خوش می‌زدند و در لفافه‌ای زیبا می‌پیچیدند. طعام‌ها، خوراکی‌ها و نوشیدنی‌های خاصی نیز آماده می‌شد. خواندن سرود، شعر، دکلمه و نواختن موسیقی نیز از جمله کارهایی است که انجام می‌دادند.
موسیقی مهرگان
بدون تردید جشن بزرگ و باشکوهی چون مهرگان به‌همراه موسیقی و طرب بوده است؛ اما اطلاعاتی از آن در دسترس نیست و تنها در میان منابع تاریخی می‌توان اثری از آن پیدا کرد. خلف تبریزی در کتاب خود به نام برهان قاطع برای یکی از مقام‌ها و لحن‌های موسیقی سنتی ایرانی از موسیقی مهرگان نام برده است.
در کتاب موسیقی کبیر ابونصر فارابی نیز مقام یازدم از دوازده مقام به نام مهرگان آمده است. نظامی گنجوی نیز در منظومه خسرو و شیرین، مهرگان را بیست و یکمین لحن از سی لحن ذکر کرده است.
سفره جشن مهرگان
در جشن مهرگان همچون سفره هفت سین نوروز، سفره مهرگانی یا خوان مهرگانی پهن می‌کردند. این سفره که بر گرد آتشدان پهن می‌شد، به رنگ ارغوانی بود و در آن از انواع میوه‌ها، شیرینی و خوراکی‌ها، شربتی از عصاره هوم یا هَئومَه که با شیر رقیق شده و نان مخصوص لورک قرار می‌دادند و میوه‌هایی چون انار، سیب، ترنج، به، سنجد، انگور سفید، کُنار، زالزالک، ازگیل و خرمالو وجود داشت.
آجیل ویژه‌ای هم از هفت خشکبار از جمله مغز گردو، بادام، پسته، فندق، تخمه، توت خشک، انجیر خشک و نخودچی درست می‌کردند. از دیگر خوردنی‌های این سفره آشی به نام هفت غله است که با ترکیبی از گندم، برنج، جو، نخود، عدس، ماش و ارزن تهیه می‌شود.
کاسه‌ای پر از گلاب، آب، سرکه، برگ آویشن، گل‌های بنفشه و نازبو یا ریحان نیز قرار می‌دادند. سرمه‌دان، آینه، اسفند و عود و همچنین گل همیشه شکفته که پیرامون آن را با شاخه‌هایی از سرو، مورد و گز تزیین می‌کردند نیز زینت‌بخش سفره مهرگانی بود.
دعای دختران در جشن مهرگان
امروزه همچنان در بین زرتشتیان برخی از نقاط کشور مثل تهران، یزد، کرمان، اصفهان و شیراز جشن مهرگان برگزار می‌شود. در این جشن، ابتدا جلوی در ورودی آتشکده از مهمانان با ظرف شیرینی و آینه استقبال می‌شود که از آیین‌های کهن ایرانیان است. میهمانان گلاب را در کف دست ریخته و به‌صورت می‌کشند و در آینه نگاه کرده و سپس نقلی برداشته و وارد آتشکده می‌شوند.
موبدان و موبدیاران در کنار خوان مهرگانی نشسته و همراه با شرکت‌کنندگان به نیایش اهورمزدا و سخنرانی و بزرگداشت ایزد مهر و جایگاه او در بین زرتشتیان می‌پردازند. گات‌هاخوانی، شعرخوانی برگزاری مسابقات و اعطای جایزه به برندگان و اجرای نمایش داستان کاوه آهنگر و پیروزی فریدون بر ضحاک بر اساس کتاب شاهنامه نیز از دیگر کارهایی است که انجام می‌شود. در پایان جشن مهرگان، مانند دیگر مراسم و جشن‌هایی که بین زرتشتیان برگزار می‌شود، مهمانان با انواع خوردنی‌ها و خوراکی‌ها مثل آجیل، میوه، آش و سیروگ (نان روغنی زرتشتی) که در سفره مهرگانی گذاشته می‌شود و در هنگام نیایش‌خوانی تبرک شده است، پذیرایی می‌شوند.
در گذشته در منطقه‌ای چون یزد، آیین قربانی کردن گوسفند برای ایزد مهر انجام می‌شد و از رسوم رایج و ضروری بود؛ به‌گونه‌ای‌که بره‌ای را از بدو تولد، نذر مهر ایزد می‌کردند و به‌خوبی و همراه با آدابی پرورش می‌دادند. رسم قربانی آن‌قدر اهمیت داشت که خانواده‌های فقیر، در مهرگان، در صورت عدم توانایی مالی، مرغی قربانی می‌کردند و به این خاطر مهرگان‌شان را مهرایزد مرغی می‌خواندند؛ ولی در حال حاضر عمل قربانی کردن در روز مهرگان منسوخ شده است.
جالب است بدانید برخی از مراسم‌های امروزی را یادگار باقی‌مانده از مهرگان باستان می‌دانند. جشن شروع سال تحصیلی جدید دانشگاه تهران که هر ساله در مهر گرفته می‌شود و برگزاری آیین قالی‌شویی مشهد اردهال کاشان، نمونه‌ای از آن‌ها است. مهرگان پس از نوروز بزرگ‌ترین جشن ایرانیان باستان بود و در سال ۱۴۰۳ در یونسکو ثبت شد.
