«چغازنبیل»، نامی است که به دلیل شکل ظاهری به آن داده اند ؛ «چُغا» یعنی «تپه» و زنبیل یعنی «سبد». در واقع منظور بنایی است که به‌صورت زنبیل واژگونی روی تپه واقع شده است
توریسم آنلاین : هما حاصلی / داستان از اینجا شروع شد .سال 1939 میلادی در دوران حکومت پهلوی گروهی از اعضای شرکت نفت ایران و انگلیس در حین بازدید هوایی خوزستان متوجه تپه بزرگ و محصور در میان دو دیوار می‌شوند. یکی از زمین‌شناسان این گروه به نام براوان Brown از سطح محوطه چندین آجر کتیبه‌دار جمع‌آوری کرده و به هیئت باستان‌شناسی که در شوش مشغول کاوش بودند اطلاع می‌دهد وبدین ترتیب «چغازنبیل»، بزرگترین معبد خدایان باستان آشکار می شود. بنای ارزشمندی که در دی‌ماه سال ۱۳۴۸ یک اثر ملی شناخته شد و در سال ۱۹۷۹ میلادی به‌عنوان نخستین میراث جهانی ایران در فهرست میراث یونسکو به ثبت رسیده است.
«چغازنبیل»، نامی است که به دلیل شکل ظاهری به آن داده اند ؛ «چُغا» یعنی «تپه» و زنبیل یعنی «سبد». در واقع منظور بنایی است که به‌صورت زنبیل واژگونی روی تپه واقع شده است اما نام باستانی آن «دور-اونتَش» یعنی «دژِ اونتَش» پادشاه عیلامیان می‌گویند.
چغازنبیل را چه کسی ساخت؟
این بنا بخشی بر‌جای مانده از شهر باستانی دوراونتش مهمترین شهر تمدن عیلام است، تمدنی شکوهمند که پیش از ورود آریائیان بر ایران زمین حکم می راند.
اونتاش گال یکی از قدرتمند‌ترین پادشاهان عیلام باستان در سال 1250 پیش از میلاد در هنگامه تمدن شکوهمند عیلام و تقریبا هزار سال پیش از تخت جمشید، دستور ساخت این بنا را داده است. در آن زمان اینشوشیناک خدای عصر باستان را نگهبان شهر شوش دانسته و برای عبادتش دستورساخت شهری مذهبی و سلطنتی به نام دوراونتاش در نزدیکی رودخانه دز و شهر باستانی شوش صادر کرد.
این شهر و معابد آن برای پرستش دو خدای بزرگ و حامی امپراتوری عیلام یعنی ناپیریشاه (خدای شهر انشان) و این شوشینک (حامی شهر شوش) احداث شده و در مراسم‌های آیینی پذیرای زائران بود و سکونت دائمی نیز در آن وجود داشته است.
فرق چغازنبیل با همه زیگورات ها
زیگورات که در زبان سومری زیقورات و در ایلامی زیقورتو نام دارد؛ نوعی معماری مذهبی و آیینی در دنیای باستان است که ساختاری برج مانند و قیفی شکل دارد. زیگورات‌ها در واقع معبدی طبقه طبقه بودند که انسان را به خدایان نزدیک‌تر می‌کردند. این بناها در دوره‌هایی بابلی‌ها و آشوری‌ها در بین‌النهرین و در دوره ایلامی‌هادر ایران ساخته شده‌اند.
چغازنبیل با نمونه‌های مشابه فرق دارد و تفاوت زیگورات چغازنبیل با زیگورات‌های بین‌النهرین در این است که طبقات فوقانی زیگورات‌ها روی طبقات تحتانی بنا می‌شدند؛ اما در چغازنبیل به‌گونه‌ای است که تمام طبقات شالوده مجزا دارند و همه آن‌ها از کف زمین ساخته شده‌اند.
معماری شکوهمند چغازنبیل
در این شهر سه حصار تو در تو ساخته شده است که هفت دروازه دارد و در فاصله بین هر دو حصار کاخ‌ها، بناها، معابد و سازه‌های متعددی قرار دارند.
بین حصار بیرونی و حصار میانی، محله شاهی قرار دارد. بناهای این محدوده شامل کاخ شماره سه، کاخ شماره دو، کاخ-آرامگاه و معبدی خشتی به نام نوسکو، واحدهای مسکونی ساده در شمال و قبور پراکنده است.
کاخ-آرامگاه دارای پنج سرداب آجری است که در زیر سه اتاق آن قرار دارد و از آجر و ملات، قیر طبیعی و گچ ساخته شده‌اند. از این کاخ آجرهای لعابدار منقوش، نقاشی‌های دیواری، گل‌میخ‌های لعابدار، تابلوی‌های تزیینی موزاییکی، درهای تزیین شده با شیشه‌های رنگی و حوضچه سنگی یافت شد. عمده کاوش های انجام شده در این سایت جهانی را رومن گیرشمن؛ باستان‌شناس فرانسوی و هیئتی از باستانشناسان انجام داده اند.«
فاصله میان حصار میانی تا حصار درونی، محله تمنوس یا محوطه مقدس نام دارد. در این محدوده معابد متعددی برای الهه‌ها و خدایان ایلامی و خدایان فرهنگ‌های دیگر وجود داشته و به همین دلیل مقدس شمرده می‌شود. در این محله ۱۰ معبد کشف شده و از آن‌ها آجرهای کتیبه‌دار به‌همراه نام خدایانی که معابد به آن‌ها اهدا شده، به دست آمده است. با توجه به همین اسناد کتبی، معابد بیشتری برای این محله طراحی شده بود که ساخت آن‌ها به‌علت مرگ شاه نیمه‌کاره رها شد.
در سمت شرقی این محله، چهار معبد وجود دارد که متعلق به ایزدان پینیکیر، ایم (اداد)، شلا، شیموت و نین الی (بلت الی) و در پایان به نپراتپ هستند. این معابد به‌عنوان معابد شرقی شناخته می‌شوند. دو معبد ساده و چهارگوش از دیگر معابد تمنوس هستد که در فاصله نزدیکی از حصار درونی ساخته شده‌اند.
زیگورات چغازنبیل دارای چهار دستگاه پلکان است که همگی به ورودی طبقه اول وصل بودند و با استفاده از پلکان جنوب غربی می‌توانستند به طبقات بالاتر راه پیدا کنند. تعداد پلکان‌های آجری و سنگ‌چین زیگورات تقریبا یکسان به‌نظر می‌رسد و فقط در جاهایی که زمین شیب داشته، تعداد آن‌ها متفاوت بوده است. این پله‌ها آجری هستند و با لایه‌ای از سنگ‌چین حفاظت می‌شدند.
روی بخش‌هایی از پلکان‌ها که در نهایت به معبد اعلی می‌رسید، طاق‌های هلالی ساخته‌اند و برخی از قسمت‌ها نیز به‌منظور داشتن نور، فاقد طاق است. در اطراف ورودی‌ها مجسمه حیوانات به‌عنوان نگهبانان زیگورات قرار داده می‌شد که دو نمونه از این مجسمه‌ها در کاوش‌ها پیدا شدند. یکی مجسمه شیردال یا شیر عقاب است که در موزه هفت تپه نگهداری می‌شود و دیگری مجسمه گاو نر که در موزه ایران باستان می‌توانید از آن دیدن کنید.
یک نکته جالب
جالب بدانید که زیگورات دارای ناودان نیز بوده تا آب باران به آن آسیب وارد نکند. در هریک از دیوارهای طبقه اول چهار ناودان وجود دارد که آب‌های سطح را جمع می‌کنند و یک ناودان نیز آب‌های پلکان و درها را دفع می‌کند. این ناودان‌ها وقتی به سطح مصطبه می‌رسند، به‌صورت آبراهی سرپوشیده با طاق هلالی امتداد می‌یابند و در صحن نیز احتمالا از طریق آبراهی به چاه‌های موجود سرازیر می‌شدند. در هر سمت طبقه دوم زیگورات نیز دو ناودان وجود داشته است که به طبقه اول وصل می‌شدند. این ناودان‌ها و آبراه‌ها با قیر و گچ پوشیده شده‌اند و در بعضی قسمت‌ها برای جلوگیری از سقوط عمودی و تند آب، آن‌ها را به‌صورت پلکانی می‌ساختند.
چه کسی چغازنبیل را ویران کرد؟
و سرانجام در سال ۶۴۰ پیش از میلاد، به فرمان آشور بانی پال، پادشاه آشوری‌ها در جنگ با هومبان هالتاش، آخرین شاه عیلام ویران شد. چنانچه در کتیبه‌ای آمده است:
«من زیگورات شوش را که از آجرهایی با سنگ لاجورد لعاب شده بود، شکستم … معابد عیلام را با خاک یکسان کردم … شوش را تبدیل به یک ویرانه کردم … ندای انسانی و بانگ شادی به دست من از آن جا رخت بربست.»و اینچنین پس ازحمله سپاه آشوریان تمدن عیلامی‌ها و به همراهش این بنا از بین رفتند.
روزگار چغازنبیل در عصر ما
با وجود گذشت 50 سال از کاوش چغازنیل به دلیل عدم رسیدگی روز به روز این بنای جهانی رو به تخریب و از بین رفتن است و با وجود آنکه به عنوان اولین میراث جهانی ایران که در فهرست یونسکو ثبت شده؛ کمترین بازدیدکننده را در میان آثار جهانی دارد . این عمارت 3200 ساله همچنان ناشناخته مانده و در غبار فراموشی به فرسایش باد و باران سپرده شده است.
آرش نورآقایی پژوهشگر حوزه گردشگری در خصوص معرفی چغازنبیل می گوید: « آنچه باعث می‌شود مردم دلبسته میراث چغازنبیل شوند، مطالعه است اما سوال اینجاست که در رابطه با میراث جهانی چغازنبیل، چند سمینار برگزار شده چند کتاب منتشر شده تا مردم بتوانند مطالعه کنند؟ درباره کاروانسراها که اخیراً ثبت شده، راه آهن، جنگل‌های هیرکانی، باغ‌های ایرانی یا کویر ایران چند کتاب عامه پسند و قابل فهم عمومی تولید شده است؟ مباحث علمی اینها چطور به طور ساده به مردم توضیح داده شد؟
نورآقایی گفت: چغازنبیل در زمان خودش ۵۲ متر بوده است این درحالی است که بلندترین ساختمانی که ما در صفویه داشته‌ایم عالی قاپو و در دوره قاجار شمس العماره بوده است. آندره گدار می‌گوید این جادوی آجرگری ایرانی است. چکیده ۲۵۰۰ سال تاریخ را می‌توان در این زیگورات دید چون تنها زیگورات سالم و باقی مانده در دنیاست. ولی هنوز این مکان یک مرحله دیگر می‌خواهد تا به یک مقصد تبدیل شود.
