اینجا کاروانسرای دیر گچین است؛مامنی برای مسافران خسته که گرد سفر از چهره بزدایند و لختی بیاسایند و چهارپایانشان را تیمار کنند و برای ادامه راه نفسی کنند.
توریسم آنلاین: هما حاصلی/ از دور پیداست . صدای زنگوله شترها وتاخت اسب ها بیابان را بیدارمی کند. حس خوب آرامش به استقبال مسافران خسته می آید . اینجا کاروانسرای دیرگچین است؛مامنی برای مسافران خسته که گرد سفر از چهره بزدایند و لختی بیاسایند و چهارپایانشان را تیمار کنند و برای ادامه راه نفسی کنند.
کاروانسراها که اکنون به عنوان میراث جهانی ایران در فهرست یونسکو ثبت شده اند حاصل نبوغ معماران ایرانی در قرون متمادی است.سازه هایی که باعث توسعه مسیرها شده و با مقتضیات سفر مناسب سازی شده اند. یکی از 54 کاروانسرای جهانی ایران کاروانسرای دیر گچین است.دردل شن‌های روان حاشیه شمالی کویرقم، بنایی باشکوه با برج و باروهای پرابهت خودنمایی می کند که آن را مادرکاروانسراهای ایران می نامند؛ دیرگچین کاروانسرای پررونق عصر خویش.
چرا کاروانسرای دیر گچین ؟
در متون تاریخی می‌توان نام‌های متعددی برای کاروانسرای دیر گچین قم یافت. در کتاب‌هایی همچون تاریخ قم، صوره‌الارض و کاروان‌سراهای ایران، نام‌هایی مانند «اردشیر»، «دیرالجص»، «دیر گچین» و «دیر کاج» به این عمارت تاریخی نسبت داده شده است.
احتمالا از این رو نام اردشیر را بر این کاروانسرا نهاده‌اند که به دستور اردشیر ساسانی ساخته شده است. همچنین «جص» در زبان عربی به‌معنای گچ است و به‌دلیل استفاده از گچ به‌عنوان مصالح اصلی آن، به دیرالجص و دیر گچین نیز شهرت یافت. کلمات دیگری همچون رباط و خان، نام دیگر کاروانسرا بوده است.
کاروانسرای دیر گچین چشم و چراغ جاده ابریشم
این کاروانسرا حدود ۱۲,۰۰۰ هکتار است که در دوران رونق خود، از وسعت و فضایی مطلوب و مناسب برای استقرار کاروانیان برخوردار بود. سازندگان این مجموعه عظیم، بخش‌های مختلفی از جمله چندین برج، مسجد، حیاط خلوت، آسیاب سنگی، حمام (شامل گرمخانه و خزینه)، ورودی، هشتی، ایوان، اتاق، حجره، شترخوان، فضای اقامتی و دکان‌های خریدوفروش کالا را برای بنا در نظر گرفته‌اند. البته در خارج و در مجاورت بنا می‌توان آتشکده، کوره آجرپزی، آب‌انبار و قبرستانی را مشاهده کرد که با در نظر گرفتن مساحت این بخش‌ها، وسعت کاروانسرا به ۱۹,۰۰۰ هکتار خواهد رسید. در اطراف این مجموعه ارزشمند نیز دیواری به‌شکل هندسی مربع کشیده شده که هر ضلع آن، از ارتفاعی بالغ بر پنج متر، عرض یک متر و طول ۸۰ متر برخوردار است.
کاروانسرای دیر گچین و اردشیر ساسانی
باستان‌شناسان با استناد به آجرهای استفاده شده در ساختار طاق‌ها ضربی، گنبدها و برج‌های‌های نگهبانی نیم‌بیضی پیشینه دیر گچین را به ۱,۷۵۰ سال پیش و دوران حکومت اردشیر ساسانی برآورد کرده اند. بنای این کاروانسرا در دوران سلجوقی مرمت شد ه و اصطبل‌ها و چهارایوانی‌هایی را به آن افزوده اند. همچنین در این دوره آجرهای پیشین با ملاطی جدید انسجام یافت. در دوره صفویه، بازسازی و مرمت اساسی در کاروانسرای دیرگچین صورت گرفت و برج‌ها، دیوارهای بیرونی و ورودی امروزی به آن الحاق شد. استفاده از آجرهای سفیدرنگ و همچنین شباهت به معماری‌های مرسوم در اصفهان همچون آجرچینی زیگزاگی، از ویژگی‌های مرمت این دوره است. اغلب مرمت‌ها و فعالیت‌های عمرانی دوره قاجار در فضای بیرونی کاروانسرا انجام شده است؛ البته برخی از کارشناسان ساخت حمام و سرویس‌های بهداشتی را به این دوره نسبت می‌دهند.
مقر سلطنتی
با توجه به قرارگیری این مجموعه در مسیر تردد قم و ساوه به ورامین و همچنین مسیر جاده ابریشم، اهمیت و ارزش آن تا حد بسیار زیادی افزایش یافت. رونق و توسعه این کاروانسرا، سبب شد که گذشتگان به ساخت و احداث قلعه‌ها و کاروان‌سراهای دیگری از جمله قلعه سنگی محمدآباد کاج و قلعه گلی در مجاورت این مجموعه بپردازند. این اثر تاریخی کاربردهای متعددی داشته است که از جمله آن می‌توان به مقر نیروهای سلطنتی و نوعی ایستگاه بین‌راهی اشاره کرد.
مهمانان با آرامش وارد شوید
کاروانیان هنگام ورود، وارد هشتی ورودی و پس از عبور از این مکان، وارد حیاط مرکزی می‌شدند. محور ورودی کاروانسرای دیر گچین، از سمت جنوب‌غربی به شمال‌شرقی است و درب آن نیز در جهت جنوب‌غربی گشوده می‌شود. این نوع چرخش، یکی از بهترین نوع چرخش‌ها نسبت به دیگر اماکن مشابه محسوب می‌شود؛ چراکه این محور ورودی نسبت به جادهای که کاروانیان در آن تردد داشتند، از موقعیت مطلوبی برخوردار بوده است.
این هتل بین راهی 36 اتاقه
کاروانسرای دیر گچین ، ۳۶ اتاق دارد که در هر سمت می‌توان تعداد هشت تا ۱۰ اتاق را مشاهده کرد؛ اتاق‌هایی با شکل هندسی مربع و یک‌طبقه که تنها یک درب ورودی برای آن‌ها در نظر گرفته شده است. از جمله تزیینات اتاق‌ها می‌توان به طاقچه‌هایی با تورفتگی و قوس‌هایی تزیینی، اجاق‌های زیبا و همچنین سقفی چهار ترک اشاره کرد.
آرایش و نحوه چیدمان اتاق‌ها از ترکیب و اسلوب شترخوان‌ها و موقعیت ورودی آن‌ها نشات گرفته است. ایوان‌های جلوی اتاق‌ها نسبت به سطح حیاط از ارتفاع بیشتری برخوردارند؛ اما هیچ پله یا راه ارتباطی به اتاق‌ها مشاهده نمی‌شود. در انتهای ایوان ورودی در بخش شمال‌شرقی کاروانسرا، اتاق شاه‌نشین دیده می‌شود که محل استراحت مسافران و میهمانان ویژه به شمار می‌رفت.
حیاط هشت ضلعی
در بخش شمال شرقی کاروانسرا می‌توان محدوده حیاط را مشاهده کرد که به‌صورت هشت‌ضلعی ساخته شده است. در این فضا، مجموعه‌ای از چندین اتاق وجود دارد که اقامتگاه و محل پذیرایی میهمانان بود. در دوره قاجار، بنای مرکزی کاروانسرا در محل پیوند دو شترخوان شرقی و شمالی ساخته شد؛ حیاطی روباز دیگری نیز در این محل تعبیه شده است که از حوضی در مرکز، پلانی هشت‌ضلعی و اتاق‌هایی متعدد تشکیل می‌شود.
عمارت مسجد
در قسمت جنوب‌شرقی و سمت راست ورودی، عمارت مسجد وجود دارد که مساحت آن به حدود ۳۰۰ مترمربع می‌رسد. باستان‌شناسان با بررسی محراب این مسجد، قدمت آن را به دوره سلجوقی نسبت داده بودند؛ اما پس از در نظر گرفتن دیواره‌های مجاور محراب و بدنه آن، به این نتیجه رسیدند که قدمت مسجد به سده‌های ابتدایی اسلام بازمی‌گردد و در دوره سلجوقیان، محراب و دیگر بخش‌های مربوط به آن را اضافه کرده‌اند.
حمام عمومی
وجود حمامی عمومی برای رفاه حال مسافران و کاروانیان، یکی از ویژگی‌های مطلوب و قابل‌توجه این مجموعه است؛ حمامی که در ضلع جنوب‌غربی بنا قرار گرفته و از بخش‌هایی همچون سربینه، خزینه، گرمخانه و سرویس بهداشتی تشکیل می‌شود.
دو چاه آب در کاروانسرا وجود دارد که وظیفه تامین آب سرد حمام را به عهده داشته‌اند. در قسمت مربوط به سرویس‌های بهداشتی نیز تعداد ۶ چشمه مشاهده می‌شود که سازندگان، آن را توسط یک دیوار از حمام جدا کرده‌اند. مخزن فاضلاب نیز در این کاروانسرا تعبیه شده است.
آسیاب
در حاشیه شمال‌غربی کاروانسرای دیر گچین و مجاورت اصطبل‌ها، فضایی وجود دارد که از آن به‌عنوان آسیاب استفاده می‌کردند. نیروی محرکه این آسیاب، چهارپایان بودند و گردانندگان این آسیاب در کاروانسرا اقامت داشتند. به‌دلیل وجود فواصل طولانی با مناطق شهری و روستایی، نیاز به خودکفایی در تولید آرد وجود داشت؛ به‌همین دلیل، این فضا در دوره صفوی یا قاجاری به‌مجموعه اضافه شد.
بناهای امنیتی
ورودی، برج‌ها و نیز دیوارهای کنگره‌دار، بناهای امنیتی کاروانسرا را تشکیل می‌دهند. در اطراف دروازه جنوبی کاروانسرا، اتاقک‌هایی دیده می‌شود که احتمالا محل استقرار نگهبان محسوب می‌شد. چهار دیوار بزرگ با قطر سه متر و دو نیم‌برج، مهم‌ترین سیستم امنیتی کاروانسرای دیر گچین به‌شمار می‌رود.
بناهای دامی
بناهای دامی که در پشت حجره‌ها و محل اقامت مسافران تعبیه شده‌اند، مسقف و دارای نورگیرهای کافی هستند. این بناها که به نگهداری انواع چهارپایان اختصاص داشتند، با ورودی منحصربه‌فرد خود به‌گونه‌ای احداث شده بودند که از فرار چهارپایان جلوگیری کنند.
بناهای بیرونی
اطراف کاروانسرای دیر گچین می‌توان مجموعه‌ای از عمارات خشتی را مشاهده کرد که متعلق به دوره قاجار است. این عمارات به‌صورت مستطیل و از ابعادی برابر با ۲۰۰ × ۳۰۰ متر تشکیل شده‌اند. در مرکز هرکدام از این عمارات، حیاطی قرار دارد که در چهار طرف آن می‌توان اتاق‌ها، آبشخور و اصطبل‌های نگهداری حیوانات را مشاهده کرد.
چطور به کاروانسرای دیر گچین برویم؟
برای بازدید از در کاروانسرای دیر گچین ابتدا باید از قم به‌سمت گرمسار حرکت کنید. در کیلومتر ۷۰ اتوبان قم-گرمسار، وارد جاده آسفالته روستای علی آباد شوید و سپس از جادهای خاکی به‌سمت دیر گچین حرکت کنید. همچنین می‌توان از شهر ورامین وارد جاده چرمشهر شد و با طی مسافت ۲۰ کیلومتر، به مجموعه دیر گچین رسید.
