در چهل‌وپنجمین اجلاس (UNESCO)، پرونده کاروانسراهای ایران (مجموع ۵۴ کاروانسرای تاریخی) بررسی و با تصویب اعضای کمیته به عنوان بیست و هفتمین میراث فرهنگی ملموس ایران در فهرست جهانی یونسکو ثبت شد.
توریسم آنلاین: در چهل‌وپنجمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو (UNESCO)، پرونده کاروانسراهای ایران (مجموع ۵۴ کاروانسرای تاریخی) بررسی و با تصویب اعضای کمیته به عنوان بیست و هفتمین میراث فرهنگی ملموس ایران در فهرست جهانی یونسکو ثبت شد.
باتوجه به خشکی و کم آبی ایران و دوری آبادی‌ها از یکدیگر، از دیرباز وجود اماکنی برای اقامت موقت مسافران اجتناب ناپذیر بود؛ بنابراین از زمان‌های بسیار دور، کاروانسراهایی در مسیر تمامی راههای اصلی ایران ساخته شد.
این کاروانسراها، خصوصاً در زمانی که کشور از رونق اقتصادی بیشتری برخوردار بود، وضعیت بهتری داشتند؛ به ویژه در دوره صفویه با گسترش راهها و شکوفایی اقتصادی، کاروانسراهای زیادی در ایران ساخته شد و امروزه بیشتر کاروانسراهای تاریخی و معروف کشور از یادگارهای آن دوران به شمار می‌روند. نوشته‌های سیاحان اروپایی، از جمله «شاردن» نشان می‌دهد که دراین دوره، اولاً کاروانسراها در جای‌جای قلمرو وسیع صفویان ساخته شده بودند و ثانیاً ازامکانات رفاهی رایگان و قابل ملاحظه‌ای برخوردار بوده‌اند.
ساخت کاروانسرا دردوران افشاریه، زندیه و قاجاریه ادامه پیدا کرد، اما از اواسط دوره قاجار، ورود امکانات نوین ارتباطی که ره‌آورد تمدن غرب بود و سپس پیدایی وسایل ارتباطی جدید که سفر را راحت تر و سریع‌تر می‌کرد، موجب ازرونق افتادن کاروانسراها و ویرانی تدریجی آنها شد؛ با این وجود، هنوز تعداد زیادی از کاروانسراهای کهن در سراسر قلمرو ایران به چشم می‌آیند که برخی از آنها به علت زیبایی بنا و قدمت تاریخی، مرمت و بازسازی شده‌اند و در قالب موزه یا مهمانسرا مورد استفاده قرار گرفته‌اند.
عصر صفوی را دوران طلایی احداث کاروانسراهای بزرگ دانسته‌اند. در این زمان، ضمن اینکه کاروانسراهای فراوانی ساخته شد، بر حجم و وسعت کاروانسراها نیز افزوده شد و بسیاری از کاروانسراهای مخروبه و آسیب دیده سراسر کشور نیز مورد تعمیر و بازسازی قرار گرفت.در ادامه به معرفی10 کاروانسرای جهانی در جاده ابریشم می پردازیم.
هنرآموزی در کاروانسرای «گنجعلی خان» کرمان!
چند سال پیش از آن که میدان نقش جهان در اصفهان ساخته شود، «گنجعلیخان»، حاکم آبادگر و خوشنام کرمان در عصر شاه عباس اول صفوی، میدان بزرگی را در این شهر بنا نهاد که امروزه با گذشت بیش از 400 سال، همچنان چشم و چراغ شهر کرمان است.
این مجموعه تاریخی شامل یک میدان مرکزی، بازارچه، آب انبار، حمام (موزه مردم شناسی)، ضرابخانه (موزه سکه)، مسجد و یک کاروانسرای درون شهری است که گاهی آن را مدرسه گنجعلیخان هم می‌خوانند.
این بنا در شرق میدان گنجعلیخان کرمان قرار گرفته است و هنوز می‌توان زخم‌های ناشی از حمله آغا محمد خان قاجار به کرمان را بر پیکرش تماشا کرد؛ همان حمله‌ای که باعث شد چند گونی چشم از حدقه بیرون بیاورند و به خواجه تاجدار تقدیم کنند! یکی از بخش‌های زیبای کاروانسرای گنجعلیخان، سر در آن است که خط علیرضا عباسی، کتیبه‌نویس بزرگ عصر صفوی بر تارک آن می‌درخشد. اکنون این کاروانسرا جایگاه دانشکده هنر کرمان است، اما در قدیم به عنوان کاروانسرا یا بارانداز کالا مورد استفاده قرار می‌گرفت.
«فرامرزخان»، موزه‌ای برای مسافران مشهد
جاده خراسان از روزگاران قدیم تا به امروز، یکی از جاده های پر‌رفت‌و‌آمد ایران بوده است؛ البته نه فقط به این دلیل که هر ساله مسافران زیادی به قصد زیارت امام رضا(ع) به مشهد می‌روند، بلکه به این جهت که خراسان، دروازه شرقی ایران و یکی از قطب‌های اقتصاد کشور در همه دوره‌های تاریخی بوده است.
بدین ترتیب، جاده تاریخی خراسان بیش از هر جاده دیگری در ایران، دارای کاروانسراهای بین شهری است. کاروانسرای «فرامرزخان» در شهر سبزوار یکی از همین کاروانسراهاست که در دوره ناصرالدین شاه قاجار برای اسکان مسافران مشهد و زائران امام رضا(ع) ساخته شد. این بنا اکنون دیگر کاربری قبلی خود را ندارد، اما به خوبی مرمت و به موزه مردم‌شناسی تبدیل شده است. کاروانسرای «فرامرزخان» که سابقاً کنار شهر سبزوار قرار گرفته بود، اکنون با گسترش شهر، در ضلع غربی میدان کارگر قرار دارد.
لذت صرف غذا در کاروانسرا به حساب شاه عباس!
مجموعه رباط یا کاروانسرای عباسی، در مرکز شهر میبد، بزرگ‌ترین مجموعه گردشگری این شهر کویری است. این مجموعه قبلاً بیرون شهر قرار داشت، اما حالا جزیی از آن شده است.
ساختمان کاروانسرا که حدود 400 سال عمر دارد، در دوره سلطنت شاه عباس اول صفوی ساخته شده و از این جهت به رباط عباسی معروف است. در سالیان اخیر بخشی از کاروانسرا را تبدیل به موزه «زیلو» کرده‌اند و در آن انواع زیلوهای بافت میبد را به نمایش گذاشته‌اند، زیرا میبد از گذشته‌های دور یکی از مراکز مهم تولید زیلو در ایران بوده و زیلوهایش بسیار معروف است. قدیمی‌ترین زیلویی که در رباط عباسی به نمایش گذاشته شده، زیلویی است متعلق به قرن نهم هجری که تا همین اواخر به مدت بیش از 600 سال در مسجد جامع میبد، زیر پای نمازگزاران پهن شده بود.
بخش دیگری از کاروانسرا نیز به یک سفره‌خانه بزرگ تبدیل شده است که انواع غذاهای ملی و محلی را در یک فضای تاریخی با دکوراسیون سنتی به گردشگران عرضه می‌کند. هرچند که پول غذا را باید خودتان بپردازید، اما می‌توانید لذت غذا خوردن در آن محیط خاطره‌انگیز را به حساب شاه عباس صفوی بگذارید که می‌گویند این کاروانسرا نیز به دستور او ساخته شده است!
«سعد السلطنه»؛ بزرگ‌ترین کاروانسرا درون شهری
بازار قزوین به طور قطع یکی از آثار دیدنی و تاریخی این شهر است، اما زیباترین قسمت آن، کاروانسرای درون شهری «سعدالسلطنه» است که لقب بزرگ‌ترین کاروانسرای درون شهری ایران را برخود دارد و از آثار دوره ناصرالدین شاه قاجار است.
این کاروانسرا نام خود را از سعدالسلطنه، حاکم قزوین در دوره ناصری گرفته است، اما اینکه چرا چنین کاروانسرایی با فضاهای متعدد و به وسعت 62 هزار متر مربع در قزوین ساخته شده است، به اهمیت ارتباطی و تجاری این شهر در دوره قاجار بازمی‌گردد. در این دوره، قزوین از یک سو در مسیر تجارت غرب به شرق ایران و میان دو بازار بزرگ تبریز و تهران قرار گرفته بود و از سوی دیگر، مرکز توزیع کالا در صفحات شمالی ایران بود و از نظر تجاری اهمیت فراوان داشت.
کاروانسرای دیروز و سرای سعدالسلطنه امروز، علاوه بر بزرگی و گوناگونی فضاها، از نظر معماری و هنری نیز حائز اهمیت است، به‌ویژه تزیینات سقف‌های گنبدی شکل آن، زیبایی و ظرافت خاصی دارد که شاید نمونه اش را در سایر بازارهای ایران کمتر بتوان پیدا کرد.کاروانسرای سعدالسلطنه در مجاورت بازار وزیری و در خیابان امام خمینی قزوین قرار دارد.
لذت تماشای کویر از فراز رباط «شاهزاده»
«خرانق» نام یک روستا و قلعه تاریخی کهن در محدوده شهرستان اردکان استان یزد است که با مرکز این شهر 85 کیلومتر فاصله دارد. ساخت قلعه روستا را به دوران باستان و کاروانسرای مجاور آن را به دوران قاجار مربوط می‌دانند.
کشتزارهای بسیار زیبای اطراف روستای «خرانق»، بناهای متعددی را دربرمی‌گیرد. در بیرون از قلعه، کاروانسرایی به نام کاروانسرای «شاهزاده» قرار دارد که توسط یکی از شاهزادگان قاجار به نام محمد ولی میرزا، فرزند فتحعلی‌شاه قاجار ساخته شده است. گفته می‌شود قبلاً در این محل، کاروانسرای قدیمی دیگری وجود داشته است که به علت ویرانی، به دستور شاهزاده قاجار، کاروانسرای فعلی جایگزین آن شده است. به هر روی، این کاروانسرای زیبا، امروزه به محلی برای اتراق گردشگران تبدیل شده است و کسانی که به دیدن آثار تاریخی «خرانق» می‌روند، این فرصت را دارند که در یک محیط خاطره‌انگیز اتراق کنند و شب را به صبح برسانند و بر پشت بام کاروانسرا نیز از دیدن آسمان کویر لذت ببرند.
«شرف»؛ چشم و چراغ کاروانسراهای ایران
رباط «شرف» در محدوده شهرستان سرخس در استان خراسان رضوی را باید چشم و چراغ کاروانسراهای ایران دانست؛ کاروانسرایی که به خاطر معماری فاخر و تزیینات نفیس آن، بیشتر به یک قصر مجلل می‌ماند تا محلی برای اتراق مسافران!
آجرکاری های این کاروانسرا به قدری زیبا و از نظر شکل و طرح، آنقدر متنوع است که به آن لقب موزه آجر را داده‌اند. رباط شرف، 900 سال پیش و در زمان حکومت سلجوقیان به دستور شرف الدین ابوطاهر بن سعد بن علی القمی، وزیر سلطان سنجر سلجوقی ساخته شد.
در آن زمان، خراسان در اوج شکوفایی اقتصادی قرار داشت و سرخس در نزدیکی شهر بزرگ مرو، از نظر سیاسی و اقتصادی، جای مهمی بود. بنابراین، در این منطقه کاروانسراهای زیادی بنا شدند که اکنون بقایای برخی از این کاروانسراها، مانند «رباط ماهی» همچنان پابرجاست و رباط شرف هم نسبت به رباط‌های دیگر، سالم مانده است. این رباط حتی دارای مسجد و محراب است و گچبری‌های دو محراب موجود در آن، در نوع خود یک شاهکار هنری تمام عیار به شمار می آید. اگر از شهر مشهد به سمت سرخس حرکت کنید، «رباط شرف» در 45 کیلومتری این شهر و در یک جاده فرعی قرار گرفته است.
اتراق در چهاردیواری کویر داغ «مرنجاب»!
تا حالا آیا از خودتان پرسیده‌اید اسم کویر مرنجاب را چه کسی انتخاب کرده است؟ او کسی نیست جز شاه عباس صفوی؛ البته خودش هم خبر ندارد! حتی آن زمان که در هر شهر و مسیری، کاروانسرا می‌‌ساخت، باز هم به ذهنش نرسیده بود برای کویر بی‌سر و ته مرنجاب هم کاروانسرا بسازد!
وقتی وارد جاده خاکی کویر مرنجاب در 50 کیلومتری «آران و بیدگل» شهرستان گرمسار می‌شویم و مسیر 45 کیلومتری تا کاروانسرای مرنجاب را در یک و نیم ساعت طی می‌کنیم، دیوارهای کاروانسرا از دور پدیدار می‌شود. اصولاً پس از پیمودن فرسنگ‌ها راه در بیابانی بی‌آب و علف، وقتی به یک چهاردیواری می‌رسی، کلی هیجان زده می‌شوی، چه برسد به اینکه آن چهاردیواری، یک بنای تاریخی به جامانده از عصر صفوی با چهارصد سال قدمت باشد. ساخت این کاروانسرا چنان بازتاب گسترده‌ای در چین داشت که امپراتور این کشور، به پاس چنین خدمت ارزنده‌ای، دوازده هزار ظرف چینی پیشکش شاه عباس کرد که تعدادی از آنها امروز زینت بخش «چینی خانه» مقبره «شیخ صفی الدین اردبیلی» در اردبیل است.
رفع خستگی به سبک قدیم در رباط«زین الدین»!
اگر در حال راندن در جاده یزد- کرمان، از گرمای کویر خسته و کلافه شدید، برای رفع عطش و خستگی، مثل ایام قدیم می‌توانید به کاروانسرایی که در 60 کیلومتری این جاده و در 500 متری آن قرار دارد، مراجعه کنید و مانند نیاکانمان، در حجره‌های خنک یا کنار حوضی آبی رنگ به استراحت بپردازید.
کاروانسرای «زین‌الدین» در قرن نهم ساخته شد و در سال 1351 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید و در سال 1380، بعد از بازسازی و تجهیز آن، به محلی برای پذیرایی و اقامت توریست‌ها تبدیل شد.
آنچه در کاروانسرای زین‌الدین به گردشگران ارائه می‌شود، نه خدمات و تسهیلاتی خاص، بلکه آرامش منحصربه‌فرد آن است. در این کاروانسرا سعی شده است که با بازسازی و حفظ فضایی که در سال‌های دور وجود داشته است، به دور از تکنولوژی، اینترنت یا تلویزیون، آرامش و سکوت روزگار دور را برای میهمانان خود فراهم کند که شاید در کمتر جایی به مشابه آن دست یابند و بتوانند این‌گونه از آن لذت ببرند.
«دیرگچین»؛ مادر کاروانسراهای ایران با مهمانان ویژه
کاروانسرای «دیر گچین» را مادر کاروانسراهای ایران می‌شناسند؛ بنای بی‌نظیر و رو به ویرانی که در 80 کیلومتری شمال شرقی شهر قم قرار دارد و از یادگارهای حکومت ساسانی به شمار می‌رود. سابقه تاریخی «دیرگچین» را به هزار و 750 سال قبل و دوران اردشیر ساسانی نسبت می‌دهند و آن را یکی از پررونق‌ترین کاروانسراهای آن روزگار می‌دانند.
«دیرگچین» بر سر بزرگراه ارتباطی جنوب شرق به غرب و در مسیر قم به ری قرار دارد؛ مسیری که در گذشته یکی از پر رفت و آمدترین و کلیدی‌ترین مسیرهای کشور به شمار می‌رفت. اهمیت این کاروانسرا در دوره سلجوقیان با رونق گرفتن مسیر ساوه و قم به ورامین، دو چندان شد و کاروانسراهای دیگری به نام‌های قلعه سنگی محمدآباد، کاج و قلعه گلی در نزدیکی آن ساخته شدند تا این مسیر پر رونق، هر چه بیشتر آباد شود. اگر گذارتان به کارونسرای دیر گچین بیفتد، می‌توانید چهار برج قطور را در اطراف این کاروانسرا ببینید که ارتفاع آنها بین 2 تا 6 متر است. در ضلع جنوب شرقی کاروانسرا، مسجدی 300 متر مربعی قرار دارد و درضلع شمال شرقی آن حیاط خلوتی طراحی شده که محل استقرار مهمانان ویژه و مأموران حکومتی بوده است. در گوشه شمال غربی بنا هم آسیابی سنگی و در ضلع جنوب غربی، یک حمام با تمام اجزا از جمله سربینه، گرم خانه، خزینه و سرویس بهداشتی خواهید دید که به یاد می‌آورند چرا این کاروانسرای 12 هزار مترمربعی را مادر کاروانسراهای ایران نامیده‌اند.
«کاروانسرا سنگی»؛ اقامتگاه 300 ساله مسافران جاده ابریشم
کاروانسرای سنگی زنجان، یکی دیگر از کاروانسراهای دوره صفویه است، اما برخلاف بیشتر کاروانسراهای این دوره که از آجر ساخته شده اند، با استفاده از سنگ بنا شده و البته در قسمت‌هایی از آن نیز آجر مورد استفاده قرار گرفته است.
کاروانسرای سنگی در جاده کمربندی زنجان به میانه، روبه‌روی ایستگاه راه آهن واقع شده و از آنجا که در سالیان اخیر به سفره خانه سنتی تبدیل شده است، همواره میزبان بسیاری از زنجانی‌ها و مسافران و گردشگران بوده است، بنابراین اگر به زنجان سفر کردید، می‌توانید برنامه خود را طوری تنظیم کنید که ضمن بازدید از کاروانسرا، بتوانید غذای خود را در یک فضای تاریخی صرف کنید.
پلان این کاروانسرا که 300 سال پیش به دستور شاه عباس کبیر در مسیر جاده ابریشم ساخته شد، به سبک چهار ایوانی است، حجره‌های آن در یک طبقه قرار گرفته‌اند و سقف‌‌ها نیز از نوع قوسی شکل است. استفاده از سنگ به عنوان مصالح اصلی در ساخت کاروانسرا باعث شده است که این بنا با نام کاروانسرای سنگی و در زبان محاوره‌ای، «داش کاروانسراسی» معروف شود. این بنا از لحاظ این که تنها بنای باقی مانده از کاروانسراهای زنجان است، دارای اهمیت فراوانی است.
