در «لامرد»، بیشتر مردم این دیار، از پیر و جوان، کودک و بزرگ گرفته تا کارمند و کاسب، عاشق سینه چاک تیله بازی یا به قول خودشان، «هل بازی» هستند!
توریسم آنلاین: گرد آورنده : هما حاصلی/ در عصر دیجیتال و انواع بازیهای کامپیوتری و موبایلی ، هنوز هم بازار بسیاری از بازیهای قدیمی و سنتی، در گوشه و کنار کشور گرم است. این درحالی است که در شهر «لامرد»، مانند بسیاری از شهرهای ایران، چند سالی است که مغازه‌های «گیم نت» هم پذیرای جوانان و نوجوانان علاقه‌مند به انواع بازی‌ها و سرگرمی‌ها جدید و مدرن هستند، اما باز هم جمعی از مردم در اوقات فراغت خود، به یک بازی قدیمی و کم هزینه می‌پردازند. در «لامرد»، بیشتر مردم این دیار، از پیر و جوان، کودک و بزرگ گرفته تا کارمند و کاسب، عاشق سینه چاک تیله‌بازی یا به قول خودشان، «هل بازی» هستند!
اگر ادامه‌ی این گزارش را بخوانید، می‌توانید از سرگرمی مورد علاقه مردان پا به سن گذاشته‌ای مطلع شوید که با تمام مشغله‌های سنی و شغلی، ساعتی از ایام فراغت خود را به بازی سرگرم کننده‌ای اختصاص می‌دهند که بتوانند با یک هدف گیری دقیق، تیله‌های خود را به سوی هدف رها کنند!
«لامرد» از شمال و شمال شرقی به شهرلار، از جنوب و جنوب شرقی به شهرستان بندر لنگه و از شرق به شهرستان بستک و از غرب به شهرستان مهر محدود میشود و این محدوده‌ای است که در آن هنوز هم «تیله بازی» یک بازی دوست داشتنی و سرگرم کننده به شمار می‌رود. کافی است در محله «گود خندق» لامرد، نگاهی به اطراف خود بیندازید و جمع کوچک و بزرگی را ببینید که در زمین خاکی مشغول انداختن تیله در گودها یا چاله‌ها هستند!
مردم این دیار، در عصر بازیهای دیجیتالی، هنوز هم به این بازی جذاب می‌پردازند و دلبسته گلوله‌های شیشه‌ای هستند. حتی خیلی از لامردی‌های ساکن شیخ نشین‌های خلیج فارس، در روزهای تعطیل به این سوی آب می‌آیند و در میان تپه ماهورهای شنی، جایی را برای«تیله‌بازی» انتخاب می‌کنند و خبر آن را به دوستان خود نیز اطلاع می‌دهند!
بازی در «گود خندق» با قدمت بالای 50 سال
روزهای تعطیل، زمانی که اداره‌ها و بیشتر کسب و کارها تعطیل میشود، در زمین‌های خاکی اطراف شهر لامرد و زمین‌های کشاورزی، جمعی از مردم را می‌توان دید که در «گود خندق» به تیله بازی مشغول هستند.
درحالی که «گود خندق» از سال‌های دور، به پایتخت «تیله‌بازها» مشهور است، هنوز هم می‌توان از میدان اصلی شهر لامرد حدود یک کیلومتر دور شوید و بعد از پیچیدن به یک جاده فرعی، اتومبیل‌های آخرین مدل را ببینید که کنار هم پارک شده‌اند و سرنشینانشان، با حرص و ولع خاصی، مشغول تیله بازی هستند!
قواعد و قوانین «تیله‌بازی» و تیله بازها
تمام بازیهای سرگرم کننده معمولاً قاعده و قانون خاص خود را دارد و تیله بازی هم برای خود قانون و مقرراتی دارد. تیله بازی از فاصله‌ای مشخص و با حضور چند نفر انجام میشود، اما در این منطقه، تیله بازی با آفتاب کم کم در پشت کوه‌های جنوبی لامرد محو میشود، اما تیله بازها همچنان برای هم خط و نشان می‌کشند. وقتی درباره ماهرترین تیله بازها پرس و جو می‌کنیم، در می‌یابیم که از جمله ماهرترین تیله بازها، مرد بنایی بوده است به نام «محمد حاجی زاده» که اهل روستای «تورمان» لامرد بوده است. آن طور که از مهارت او در تیله بازی می‌گویند، حاج محمد از فاصله 2 تا 3 متری به راحتی تیله حریف را می‌زند. محمد فیروزی هم معروف بوده تیله‌اش کمتر به خطا می‌رود.
3 یا 4 تیم انجام میشود و 8 و 6 نفره است.
اگر یک روز تعداد نفراتی که به گود می‌آیند، به 8 نفر نرسد، آنها با دو تیم سه نفره به بازی می‌پردازند که البته شور و هیجان کمتری دارد.
در این بازی، افراد به نوبت تیله‌های خود را به سمت حفره‌ها می‌اندازند و کسی که تیله اول را انداخت، حفره اول، به او تعلق خواهد گرفت. در عین حال، هر بازیکنی اگر موفق شود حفره بازیکنان رقیب را تصاحب کند، به ازای هر حفره، یک امتیاز می‌گیرد.
این بازی باید روی زمین خاکی، یا شن‌زار انجام شود. زمین آسفالته و صاف، مناسب نیست، چرا که تیله‌ها باید در میان پستی و بلندی‌های زمین خاکی یا شن‌زار، گیر کنند.
در میدان رقابت، بازیکنی که بتواند زودتر از دیگران، دوازده امتیاز کسب کند، بازی را برده است، اما زمان مشخصی برای اتمام بازی تعیین نمی‌شود. تیله بازی ممکن است در مدت 30 دقیقه به اتمام برسد و یا گاهی تا دو ساعت به درازا بکشد.
از لامرد، تیله سوغاتی می‌برند!
«تیله» که از جنس شیشه است و معمولاً داخل آن شیء رنگینی قرار دارد، در نقاط مختلف کشور، اسامی مختلفی دارد، اما متداول‌ترین نام آن، همان تیله است که گاهی «گلوله» و «گلول» گفته میشود.
این توپ شیشه‌ای وسیله بازی «تشر» یا «تیله‌بازی» است. اهوازی‌ها به آن «فِنگ» می‌گویند و لامردی‌ها و مردم شهرهای اطراف، آن را «هل» نامیده‌اند، اما جالب این است که بدانید یکی از مهمترین سوغاتی‌های شهرستان لامرد، همین تیله‌های خوش آب و رنگ است. اهل فن می‌گویند: بیشتر تیله‌های ایرانی، گردی خوبی ندارند و به دست تیله باز نمی‌نشیند، اما تیله‌های اینجا بسیار خوش دست است. البته تیله‌های مرغوب‌تر معمولاً از کویت می‌آید که معروف‌ترینشان تیله‌های پرچمی و 3 رنگ کویتی است که از تیله‌های ساخت ایران و چین، مرغوبیت بیشتری دارند و کاملاً گرد و صیقلی است.
تیله‌بازی در 4 گوشه ایران
تیله‌بازی، از بازیهای سنتی رایج در نقاط گوناگون ایران، که با نام تیله‌انگشتی نیز شهرت دارد.
روش این بازی به‌طورکلی نهادن تیله‌ای بر زمین و نشانه‌گرفتن آن با تیله‌های دیگر است. این بازی از دیرباز در شهرها و روستاهای ایران با شیوه‌های اندکی متفاوت، مرسوم بوده‌است. ابزار این بازی گوی یا سنگ کوچک کروی است. بازیکنها از تیله‌های سنگی، گویهای گلی، گردو یا فندق و در این اواخر از تیله‌های شیشه‌ای استفاده می‌کرده‌اند .
مأخذ مکتوبی که به سابقۀ این بازی پرداخته، مربوط به دورۀ صفویه است .. امروزه نیز در نقاط مختلف ایران، به‌ویژه در ایام تعطیل و اعیاد این بازی رواج دارد.
به‌طورکلی شیوۀ اجرای بازی در اغلب نقاط ایران تقریباً مشابه هم است. در اینجا به برخی از گونه‌های بومی این بازی در نقاط مختلف ایران اشاره میشود: در کیش، دو بازیکن تیله‌ای را بر زمین همواری می‌نهند، سپس تیله‌های خود را نیز با فاصله‌ای برابر از تیلۀ میانی بر زمین قرار می‌دهند، آن‌گاه به نوبت، به تیلۀ خود ضربه می‌زنند؛ برندۀ بازی کسی است که تیلۀ او به تیلۀ میانی برخورد کند و آن را از جا حرکت دهد .
اهالی سروستان فارس تیله‌بازی را با نام «لپری‌فرنگی» می‌شناسند .. در شیراز «گلوله‌بازی» همان تیله‌بازی است و اجرای آن به این روش است که نخست یکی از بازیکنها با گفتن عبارت «کله و قطار و میون‌جو (= میان‌جا)» بازیکنها را ملزم می‌کند تا تیله‌های خود را به نحوی بر زمین قرار دهند که از پیوستن آنها خطی مستقیم تشکیل شود. بازیکنی که تیلۀ او جلوتر از دیگران قرار دارد، «کله» نامیده میشود و این، امتیازی ویژه است. نخستین بازیکن به نحوی خاص تیلۀ خود را به سوی تیلۀ نزدیک‌ترین فرد پرتاب می‌کند و اگر به آن برخورد، برنده است و می‌تواند برای زدن گلولۀ نفر سوم تلاش کند، وگرنه نفر دوم که هدف قرار گرفته بود، بازی را ادامه‌می‌دهد .
بختیاریها به تیله‌بازی «قالاچ» یا «گیج‌بازی» می‌گویند. بازیکنهای بختیاری معمولاً گودالی کوچک کنار دیواری می‌کَنند و با قرعه، ترتیب نفرات شرکت کننده در بازی را مشخص می‌کنند؛ سپس همۀ تیله‌ها را با فاصله‌ای معین از گودال، بر زمین می‌نهند و به ترتیب آنها را به سوی گودال پرتاب می‌کنند و بازی به همین ترتیب تا پرتاب کردن همۀ تیله‌ها در گودال ادامه می‌یابد .
در ایلام گونه‌های مختلفی از تیله‌بازی با نامهای متفاوت رواج دارد. برای نمونه در «چق و فنگ»، هنگام پرتاب تیله، باید صدای برخورد آن با تیلۀ هدف‌گیری‌شده شنیده شود، وگرنه امتیازی به دست نمی‌آید.
در کازرون به تیله‌بازی تیرمایه می‌گویند. این بازی معمولاً میان 4 بازیکن اجرا میشود و پیش از آغاز، بازیکنها شرایطی تعیین می‌کنند. نخست 4 گودال (در گویش محلی: مایه)، با اندازه و فاصله‌های معین و نامهای ویژه حفر میشود و مکانی با نام «دکه» نیز در ردیف گودالها می‌سازند. سپس هر بازیکن یکی از گودالها را انتخاب می‌کند و تیلۀ خود را (در گویش محلی: تیریک) در کنار آن می‌نهد؛ نخستین بازیکن، تیلۀ خود را از دکه به سوی تیله‌های دیگر بازیکنان نشانه می‌رود و با انداختن هر تیله در گودال، امتیازی به دست می‌آورد و آن گودال را تصرف می‌کند .
در لامرد فارس، تیله‌بازی یا «هل‌بازی» تقریباً مانند کازرون اجرا میشود و افزون بر کودکان، میان بزرگ‌سالان نیز رواج دارد .
مردم گیل و دیلم، که این بازی را با نام «تیره‌زَنی، کول‌خوردنی» می‌شناسند، از سنگ یا گردو استفاده می‌کنند؛ به این صورت که یکی از بازیکنها، سنگ یا گردویی را پرتاب می‌کند و بازیکن دیگر با سنگ آن را نشانه می‌گیرد؛ اگر سنگ او به سنگ یا گردوی بازیکن نخست برخورد کرد، بازنده باید برنده را تا جایی که تیلۀ او افتاده است، بر پشت خود سوار کند.
این بازی در دماوند نیز به همین ترتیب رایج است .
در سبزوار تیله‌بازی «تیشله‌بِیْزی» و در بیرجند «تُشله‌بازی» نامیده میشود؛ برای انجام دادنِ آن نخست 3 گودال کوچک با فاصله‌های معین می‌کَنند، هر کدام از گودالها در گویش محلی نامی خاص دارند؛ سپس با شیر یا خط نوبت بازیکنان برای آغاز بازی معین میشود. آخرین بازیکن، تیلۀ خود را کنار گودال اول می‌نهد و بازیکن نخست با تیلۀ خود آن را نشانه می‌رود؛ در صورتی که بتواند به تیله ضربه بزند، یا تیلۀ خود را به یکی از گودالها بیندازد، برنده خواهد بود و بازی به همین ترتیب ادامه می‌یابد .
در بیرجند، «تشله‌بازی» بر چند گونه است: در گونۀ «پفی» شمار بازیکنها 2 یا 4 نفر است. آنان در زمین همواری گودال کوچکی می‌کنند، سپس تیله‌ای را در نقطه‌ای از زمین می‌نهند و کودکان آن را با پف‌کردن به سوی گودال می‌رانند؛ کودکی برنده است که زودتر موفق شود. در شیوۀ دیگر تیله را درون گودال می‌نهند و کودکان با پف‌کردنْ آن را از داخل گودال خارج می‌کنند. در گونۀ «شستی» کودکان می‌کوشند با انگشت شست تیله‌ها را به شیوه‌ای خاص درون گودال بیندازند .
در فسا «گلوله‌بازی» معمولاً میان دو نفر و به صورت نشسته بازی میشود. نخستین بازیکن، تیله را بر زمین می‌نهد و با ضربۀ انگشت آن را تا مسافتی می‌غلتاند و بازیکن دیگر به همین‌ترتیب، تیلۀ خود را به سمت تیلۀ نفر اول نشانه می‌گیرد؛ در صورت برخورد، امتیاز به دست می‌آورد، وگرنه بازیکن نخست، تیلۀ خود را به سمت تیلۀ رقیب، پرتاب می‌کند و بازی به همین ترتیب ادامه می‌یابد .
در کازرون نیز نوعی ازتیله‌بازی به نام «تیریک‌بازی»، به همان شیوه اجرا میشود .تیله و تیله‌بازی در برخی از ضرب‌المثلها و اصطلاحات عامیانه نیز راه یافته است.
جام جهانی «تیله‌بازی» در انگلیس
چند سالی است که در میان بازیهای سنتی و تورنمنت‌های معتبر بین‌المللی، مسابقه جهانی تیله بازی هم در آن سوی مرزها میان مردم اروپا و آمریکا متداول شده است و روز به روز به طرفداران آن اضافه میشود.
سال گذشته، این مسابقات در آمریکا برگزار شد و مردان تیله باز آلمانی مقام اول را کسب کردند. این درحالی است که طی ده سال گذشته، آلمانی‌ها در میان 27 تیم، 7 بار، مقام اول را به خود اختصاص داده‌اند.
موزه‌ای برای قهرمانان «تیله‌بازی»!
از چند سال پیش، برای ثبت خاطرات و افتخارات کسب شده توسط قهرمانان تیله بازی، یک موزه مجهز و زیبا در شهر «وایلدوود» آمریکا راه اندازی شده است. این موزه در عین حال، به یکی از جاذبه‌های گردشگری این منطقه تبدیل شده است.
در این موزه، شعر زیبایی هم دیده میشود که در وصف انگشتان هنرمندی سروده شده است که تیله ها را با مهارت فراوان وارد گود می‌کنند!
همچنین آب نبات چوبی 30سانتی متری جالبی در این موزه قرار دارد که با تکه سنگ‌های کمیاب مرمرین به زیبایی آراسته شده است و قدمت آن به سال 1930 برمی‌گردد. جالب اینکه اسامی قهرمانان مسابقات جهانی «تیله بازی» هم به شکل زیبایی توسط تیله‌های ریز و درشت خطاطی شده است!
اولین قهرمان بین‌المللی تیله بازی، «بادمک کواد» نام دارد که نام او نیز با تیله‌ها طراحی شده و یک میلیون دلار ارزش دارد!
حرف آخر اینکه «مورگان کلمن» 18 ساله که سال 2002 در این مسابقات به مقام قهرمانی رسید، معتقد است که با پیروزی در این مسابقات جهانی و خطاطی نام او با تیله‌ها و نصب آن در موزه «وایلدوود»، جزیی از تاریخ «تیله بازی» شده است!
