ده سلسله حاکم بر ایران با استفاده از دانش و تجربه معماران ایرانی، در طول هزاران سال، مسجد جامع عتیق اصفهان را بنا کرده‌اند
توریسم آنلاین: اگر فرصت ندارید در گستره یک میلیون و 648 هزار کیلومتری ایران زمین به گشت و گذار بپردازید و جلوه‌های هنر و معماری سرزمین پهناورمان را در صدها شهر و روستا ببینید، یک راه میانبر وجود دارد: به اصفهان بروید!اصفهان، همان الماس تراش خورده هنر و معماری کشورمان است که بیش از هر شهر دیگری نفایس ملی سرزمین ایران را در خود جای داده است، اما اگر دیدن دهها اثر تاریخی بی‌همتا در این شهر نیز برایتان ممکن نبود، باز هم یک راه میانبر وجود دارد: به مسجد جامع عتیق اصفهان بروید!
این مسجد، چکیده هنر و معماری ایران در طول 1200 سال گذشته و دوره کمال، دانش و تجربه معماران ایرانی در هزاران سال گذشته است. مسجد جامع عتیق نخستین بار در سده هشتم میلادی و همزمان با شکل‌گیری شهر اصفهان بنیان گذاشته شد و در سده‌های بعد، به طور مکرر مورد بازسازی قرار گرفت. البته ساختار کنونی این مسجد، عمدتاً مربوط به دوره سلجوقی در سده دوازدهم میلادی است، اما در سده‌های بعد، فضاهای متعددی به آن اضافه شده است.
در عین حال، کسانی که در طول تاریخ به بازسازی و گسترش این مسجد همت گماشتند، تا حد امکان از تخریب آثار گذشته خودداری کردند و به همین سبب، مسجد جامع عتیق اصفهان، دارای لایههای گوناگونی از چند دوره تاریخی است و به نوعی دانشنامه و موزه معماری ایران به شمار می‌آید.
مسجد جامع عتیق اصفهان معمولاً با مسجد معروف دیگری به نام مسجد امام یا مسجد جامع عباسی که در ضلع جنوبی میدان نقش جهان قرار دارد، اشتباه گرفته می‌شود. توجه داشته باشید که برای دیدن مسجد جامع عتیق باید به میدان امام علی بروید که در فاصله چهار کیلومتری شمال شرقی میدان نقش جهان قرار گرفته است. این مسجد دارای هفت در ورودی است که ورودی اصلی آن در جبهه شرقی مسجد و رو به سمت میدان امام علی قرار دارد.
معماری مسجد جامع اصفهان که در نوع خود بی‌نظیر است، دقیقاً دارای 484 سقف با معماری گوناگون است و شاهکار معماری ایران به شمار می‌رود.
سقف بلند بالا و نقوش موجود در مسجد جامع، با یک ادبیات خاص و با شیوه هندسی طراحی شده و هر یک کدام این ترسیمات شگفت‌آور، در خود راز و رمزهای بسیار پیچیده و البته شیرینی دارد. این ستون‌ها که با آهک و سفیده تخم مرغ ساخته شده است، همچنان پس از گذشت قرن‌ها، نه تنها پایدار است، بلکه دارای زیبایی و جذابیت خاصی است که مخاطب را به سوی خود جذب می‌کند.
ایوان «صفه صاحب»
ایوان جنوبی را به یاد صاحب بن عباد، وزیر دانشمند سلسله آل بویه، «صفه صاحب» می‌خوانند، زیرا قبل از ساخت ایوان، جلسات درس او در این مکان تشکیل می‌شد. ایوان جنوبی، نه فقط زیباترین ایوان مسجد جامع، بلکه شاید زیباترین ایوان، در میان همه مساجد اصفهان است. این ایوان چند دهه بعد از ساخت گنبد نظام‌الملک، جلوی گنبد ساخته شد تا فضای سرپوشیده بیشتری در اختیار نمازگزاران قرار گیرد. اکنون نمای ایوان «صفه صاحب»، پوشیده از کاشیکاری‌های بسیار زیبای دوره آق قویونلو و صفویه است، اما در زیر این کاشی‌ها، تزیینات آجری و گچبری نفیس دوره سلجوقی هم قرار دارد.
مناره‌های 35 متری مسجد جامع عتیق اصفهان
یکی از کتیبه‌های موجود در ایوان جنوبی مسجد جامع عتیق نشان می‌دهد که دو مناره بالای این ایوان در زمان اوزون حسن، پادشاه آق‌قویونلو، بنا شده‌اند. بلندای این دو مناره از کف حیاط 35 متر است.
شبستان مجلسی
شبستان جنوب غربی، اما وضعیت پیچیده‌ای دارد و به سه بخش تقسیم می‌شود. یک بخش آن که متصل به گنبد خواجه نظام‌الملک است، به احتمال زیاد مربوط به دوره سلجوقی است، اما بخش میانی از آثار دوره تیموری به شمار می‌رود و بخش سوم نیز که شبستان صفوی نام دارد، در دوره صفویه و با برچیدن ستون‌های قدیمی، به صورت یک تالار وسیع و بسیار بزرگ ساخته شده است. گفته می‌شود این قسمت، محل تشکیل جلسات درس علامه محمدباقر مجلسی، محدث بزرگ دوره صفویه بوده و به همین سبب آن را شبستان مجلسی هم می‌خوانند.
گنبد خواجه نظام‌الملک
گنبد خواجه نظام‌الملک، کانون اصلی مسجد و مهم‌ترین بخش آن است. این گنبد به دستور خواجه نظام‌الملک توسی، وزیر دانشمند و بسیار مقتدر دولت سلجوقی ساخته شد و با ساخت آن، مسجد جامع عتیق اصفهان در حد و اندازه یک مسجد سلطنتی ظاهر شد.
برافراشتن گنبدی به این عظمت، آن هم حدود هزار سال پیش، بیانگر پیشرفت معماری نزد ایرانیان است و نشان می‌دهد آنها می‌توانستند فضاهای بسیار بزرگی را بدون نیاز به ستون ایجاد کنند. محرابی که زیر گنبد نظام‌الملک قرار دارد، احتمالاً در دوره تیموری ساخته شده و بقایای محراب قدیمی، که بزرگ‌تر و بلندتر بوده است، در پشت آن به چشم می‌خورد.
در دهه 1350 باستان‌شناسان در کف گنبد خواجه نظام‌الملک بقایای یک آتشکده ماقبل اسلام را کشف کردند که امروزه محل کشف آن با سنگ‌های تیره مشخص شده است.
شبستانِ آل مظفرمسجد جامع عتیق اصفهان
این شبستان که حال و هوایی متفاوت با دیگر شبستان‌های مسجد دارد، در دوره آل مظفر به عنوان یک مصلا ساخته شد و چون مصلاها را برای اجرای مراسم خاص مذهبی به صورت فضای باز می‌ساختند، این قسمت نیز فاقد سقف بود، اما بعدها و احتمالاً در دوره صفویه، روی آن تاق زدند و به شکل فعلی درآمد.
از ویژگی‌های این شبستان این است که به علت وجود جرزها و ستون‌های قطور، کمترین مبادله حرارتی را با بیرون دارد و در نتیجه، دمای آن در بیشتر اوقات سال یکسان و معتدل است.
معمای ایوان غربی
ایوان غربی مسجد جامع عتیق را که در مقابل ایوان شرقی قرار دارد، «صفه شاگرد» می‌خوانند و معتقدند استادکار آن، همان کسی بوده که ایوان شرقی را ساخته است.
این ایوان در دوره سلجوقی ساخته شده و سپس در اواخر دوره صفویه، تزیینات زیبایی به آن افزوده شده است. کتیبه ایوان غربی به نام شاه سلطان حسین صفوی است .بر دیواره شمالی ایوان غربی یک قاب کاشیکاری بسیار نفیس به خط کوفی بنایی جلب توجه می‌کند. خواندن این کتیبه برای گردشگران، همیشه حکم یک معمای حل ناشدنی را داشته است. روی این قاب چنین نوشته شده است:
چون نامه جرم ما به هم پیچیدند/ بردند و به دیوان عمل سنجیدند/ بیش از همه کس گناه ما بود ولی/ ما را به محبت علی بخشیدند/ «محمدامین اصفهانی».
